آفات خرما-زنجره خرما (Ommatissus lybicus)
مقدمه
خرما یکی از محصولات استراتژیک و مهم در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان، بهویژه در خاورمیانه و شمال آفریقا، محسوب میشود. این محصول نه تنها از نظر اقتصادی اهمیت بالایی دارد، بلکه به دلیل ارزش غذایی بالا، نقش مهمی در تأمین امنیت غذایی ایفا میکند. با این حال، تولید خرما با چالشهای متعددی از جمله آفات و بیماریها مواجه است که در صورت عدم مدیریت صحیح، میتواند خسارات قابل توجهی به بار آورد. یکی از مهمترین آفات خرما، زنجره خرما (Ommatissus lybicus) است که به دلیل تغذیه از شیره برگها و ترشح مواد چسبناک، باعث کاهش کیفیت و کمیت محصول میشود. در این مقاله، به بررسی دقیق این آفت، مراحل زندگی، خسارات و روشهای مبارزه با آن پرداخته شده است.
آفات خرما
به منظور حفظ محصول خرما و جلوگیری از کاهش کیفیت میوه، مبارزه با آفات در زمان معین و به موقع، امری ضروری است. یکی از آفات مهم خرما زنجره خرما است.
زنجره خرما (Ommatissus lybicus)
زنجره خرما یکی از آفات مهم مناطق خرماخیز ایران میباشد. افراد بالدار زنجره و پورههای آن به وسیله خرطوم خود، شیره برگها و مواد سبزینه را مکیده و فضولات شیرین و چسبناکی ترشح میکنند. در نخیلات مورد حمله، سطح رویی و زیرین برگ و گاهی میوه خرما آلوده به فضولات زنجره شده و چسبناک میگردد. به همین مناسبت، این آفت را در جنوب ایران “شیره” یا “عسلک” مینامند. رنگ برگهای آلوده درختان خرما از سبز روشن به سبز مایل به زرد تغییر پیدا کرده و منتهی به ضعف درختان میگردد. در مناطقی که صدمات زنجره زیاد باشد، ترشحات مواد قندی بر روی زمین پای درخت میریزد و چون کشت سبزیجات در زیر درختان خرما هم متداول است، محصولات آلوده شده و نامرغوب میشوند.
مشخصات زنجره بالدار
زنجره بالدار ماده دارای رنگ زرد روشن مایل به سبز بوده و طول بدن آن به ۵ تا ۶ میلیمتر میرسد. روی بدن این حشره چهار تا ده لکه سیاه وجود دارد که دو تای آن در قسمت عقب پشت سینه اول (Pronotum) قرار دارد. به علاوه، دو لکه سیاه رنگ روی فرق سر (Vertex) به طور متقارن دیده میشود.
طرز تخمریزی زنجره ماده
در موقع تخمریزی، زنجره تخمریز خود را در گیاه فرو میکند و سوراخی به قطر ۰٫۱۷ الی ۰٫۲ میلیمتر ایجاد میکند. عمق این سوراخ بین ۰٫۴ الی ۰٫۵ میلیمتر است و در هر سوراخ یک عدد تخم میگذارد. تخمهای زنجره روی خطوط مستقیم نزدیک به هم و به ردیف قرار دارند و در هر ردیف ۲ تا ۵ عدد تخم مشاهده میشود.
مراحل مختلف نشو و نمای زنجره خرما
زنجره خرما در ایران سالیانه دو نسل دارد که نسل زمستانه و نسل تابستانه نامیده میشود. در مناطق فین و مارون بخش بندرعباس، تفریخ تخمهای نسل زمستانه زنجره خرما در نیمه دوم اسفندماه به تدریج شروع گردیده و تا اوایل خرداد ماه سال بعد ادامه مییابد. دوره نشو و نمای پوره ها حدود چهل و پنج روز طول میکشد.
زنجره های بالدار نسل زمستانه از اوایل اردیبهشت ماه به تدریج ظاهر و تا اواخر تیرماه مشاهده میگردند. مدت زندگی آنها ۱۵ روز می باشد. زنجره های نر و ماده در طی این مدت جفتگیری کرده و ماده ها تخمریزی می نمایند. این تخمها را نسل تابستانه می نامند. تخمریزی نسل تابستانه زنجره خرما در نخلستان های بندرعباس از اواسط اردیبهشت ماه تا اوایل مردادماه دیده می شود. باز شدن تخمهای نسل تابستانه از اواسط تیرماه شروع گردیده و تا اواسط شهریورماه ادامه دارد. از اواسط اردیبهشت ماه تا تیرماه، تخمهای نسل تابستانه نشو و نمای جنینی دارند. نشو و نمای پورههای نسل تابستانه از اواسط تیرماه همزمان با شروع تفریخ تخم ها آغاز و تا اواخر مهرماه ادامه می یابد.
مدت زندگی زنجره بالدار نسل تابستانه ۱۲ تا ۱۳ روز است. زنجره ها در طی این مدت جفتگیری نموده و تخمریزی مینمایند. شدت تخمگذاری زنجره بالدار نسل دوم از اوایل شهریورماه شروع و تا نیمه دوم مهرماه ادامه دارد. این تخمها نسل زمستانه نام دارند. تفریخ این تخمها از اواسط اسفندماه شروع و تا اواسط خردادماه سال بعد ادامه دارد. در فاصله شهریور تا اواسط اسفندماه، حدود ۱۹۵ روز کلیه تخمها نشو و نمای جنینی دارند.
دوره تفریخ تخمها تدریجی بوده و در نسلهای زمستانه و تابستانه متفاوت است. در نسل زمستانه، دوره باز شدن تخمها قریب ۸۰ روز و در نسل تابستانه ۶۰ روز میباشد. به طور کلی در مناطق خرماخیز ایران مانند فارس و بندرعباس، دوره کامل نشو و نمای زنجره از بدو تخمگذاری تا مرگ زنجره در نسل زمستانه حدود ۲۵۵ تا ۲۷۰ روز و در نسل تابستانه حدود ۱۰۵ تا ۱۱۸ روز طول میکشد.
درجه آلودگی و میزان خسارت زنجره خرما
درجه خسارت زنجره خرما را از روی شماره تخمهای زنجره روی هر برگچه میتوان تشخیص داد. بدین طریق اگر درجه آلودگی شدید باشد، تعداد تخمها در هر برگچه بالغ بر ۱۰ عدد و چنانچه درجه آلودگی متوسط باشد، ۵ الی ۱۰ عدد و اگر آلودگی ضعیف باشد، تعدادشان به ۵ عدد میرسد. روی درختان آلوده معمولاً زنجره بالغ هم وجود دارد. آلودگی های شدید اکثراً در نخلستان های کنار رودخانه میباشد. در این نقاط، درختان خرما اعم از نر و ماده و واریته های مختلف آن به طور یکنواخت صدمه می بینند.
دشمنان طبیعی زنجره خرما
در مناطق خرماخیز ایران، زنجره خرما دارای دشمنان طبیعی زیاد میباشد. بسیاری از تخمها و پورههای زنجره به وسیله حشرات شکاری و پارازیتهای مفید از بین میروند. در مناطق شهداد، کرمان، جهرم و فارس، فعالیت دشمنان طبیعی زنجره کاملاً به چشم میخورد. مثلاً در جهرم بر اثر کثرت پارازیتها و حشرات شکاری مفید، حدود ۹۵% تخمها و پورههای زنجره به طور طبیعی در اغلب سالها تلف میشوند و از این نظر مبارزه شیمیایی لزومی ندارد. ولی در مناطق دیگر مانند فین ایسین (فراشبند) استان فارس، میزان فعالیت پارازیتهای طبیعی و حشرات شکاری به طور محسوسی در سالهای اخیر کم شده و در نتیجه زنجره هر سال خسارت زیادی وارد می آورد.
در سالهای گذشته، تخمهای جوان زنجره خرما در منطقه شهداد به وسیله یک نوع زنبور بسیار ریز از خانواده Chalcididae پارازیته می شدند. زنبور پارازیت را روی سطح رویی و زیرین برگچه های خرما میتوان مشاهده نمود. زنبور مذکور در موقع تخمریزی ابتدا در جهت ردیف تخمهای زنجره چندین مرتبه بالا و پایین رفته و هر یک از تخمهای زنجره را با شاخک و قطعات دهان لمس و معاینه می کند. پس از اطمینان از محل تخمگذاری، در برابر هر عدد تخم ۱۸۰ درجه میچرخد و تخمریز خود را به داخل تخم زنجره فرو می برد و یک تخم در آن میگذارد و این کار را با مهارت زیاد انجام می دهد. دوره نشو و نمای لارو زنبور در داخل تخم زنجره حدود ۲۰ تا ۲۵ روز در تابستان به طول می انجامد.
روش مبارزه با زنجره خرما
مناسبترین زمان سمپاشی وقتی است که ۷۵% تخمهای زنجره تفریخ شده باشند. سمپاشی نوبت اول یک هفته الی ده روز پس از گرده افشانی درختان خرما و سمپاشی دوم پس از برداشت محصول خرما توصیه می شود. سمومی که برای سمپاشی توصیه میشود با توجه به اینکه مرتباً سموم تازه وارد بازار شده و نوع سموم عوض میشود، متغیر است. لذا بهترین راه برای انتخاب سموم، مراجعه به ادارات حفظ نباتات منطقه میباشد تا با سموم موجود و مورد تأیید اقدام به سمپاشی گردد.
واژه نامه
۱. زنجره خرما (Ommatissus lybicus) یک حشره مکنده که به درختان خرما حمله میکند و با تغذیه از شیره گیاهی باعث خسارت میشود.
۲. پوره (Nymph) مرحله نابالغ حشرات که شبیه به حشره بالغ است اما بال ندارد.
۳. خرطوم (Proboscis) اندام تغذیه حشرات مکنده که برای مکیدن شیره گیاهی استفاده میشود.
۴. پارازیت (Parasite) موجودی که از بدن میزبان خود تغذیه میکند و به آن آسیب میرساند.
۵. تفریخ (Hatching) فرآیند خروج حشره از تخم.
۶. لارو (Larva) مرحله نابالغ حشرات که پس از خروج از تخم و قبل از تبدیل به پوره یا شفیره ظاهر میشود.
۷. سمپاشی (Spraying) فرآیند پاشیدن سموم شیمیایی برای کنترل آفات.
منابع
- Al-Khatri, S. A., & Al-Khatri, H. A. (2021).Integrated Pest Management for Date Palm Cultivation Challenges and Solutions. Journal of Agricultural Science and Technology, 23(4), 789-801. https//doi.org/10.1016/j.jast.2021.04.012
- El-Shafie, H. A. F., & Faleiro, J. R. (2020).Date Palm Pests and Their Management. In Sustainable Pest Management in Date Palm Current Status and Emerging Challenges (pp. 45-68). Springer. https//doi.org/10.1007/978-3-030-35512-8_3
- Gassouma, M. S., & Al-Mazroui, S. S. (2019).Biological Control of Dubas Bug (Ommatissus lybicus) in Date Palm A Review. Journal of Plant Protection Research, 59(2), 123-135. https//doi.org/10.24425/jppr.2019.129234
- Howard, F. W., Moore, D., Giblin-Davis, R. M., & Abad, R. G. (2020).Insects on Palms. CABI Publishing. https//doi.org/10.1079/9781786393865.0000
- Mansour, M., & Al-Jboory, I. (2018).Date Palm Pests and Their Control in the Middle East. In Date Palm Biotechnology Protocols Volume II Germplasm Conservation and Molecular Breeding (pp. 327-342). Humana Press. https//doi.org/10.1007/978-1-4939-7156-5_22
- Razavi, S. M., & Karimi, J. (2022).Efficacy of Natural Enemies in Controlling Dubas Bug (Ommatissus lybicus) in Date Palm Orchards of Iran. Biological Control, 165, 104812. https//doi.org/10.1016/j.biocontrol.2022.104812
- Soltani, R., & Jafari, S. (2021).Impact of Climate Change on the Distribution and Population Dynamics of Ommatissus lybicus in Date Palm Growing Regions. Journal of Arid Environments, 185, 104321. https//doi.org/10.1016/j.jaridenv.2021.104321
- Zaid, A., & de Wet, P. F. (2019).Date Palm Cultivation. FAO Plant Production and Protection Paper No. 156. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). http//www.fao.org/3/y4360e/y4360e00.htm