بهترین زمان‌ها برای کوددهی گیاهان
مقدمه
کوددهی یکی از مهم‌ترین فرایندهای کشاورزی است که برای بهبود رشد و تولید محصول در گیاهان ضروری است. انتخاب زمان مناسب برای کوددهی می‌تواند تأثیر زیادی بر سلامت و بهره‌وری گیاه داشته باشد. این مقاله با بررسی بهترین زمان‌های کوددهی گیاهان، تأثیرات آن بر رشد و تولید محصول و اهمیت زمان‌بندی درست این فرایند را مورد تحلیل قرار می‌دهد.
۱-اهمیت کوددهی برای گیاهان
کودها به‌طور کلی برای تأمین مواد مغذی ضروری برای رشد گیاهان استفاده می‌شوند. این مواد شامل نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، و ریزمغذی‌هایی همچون آهن و روی هستند که در فرایند های فیزیولوژیکی گیاهان، از جمله فتوسنتز، تولید انرژی، و سنتز پروتئین‌ها نقش دارند. بدون تأمین این مواد، گیاه قادر به رشد مطلوب نخواهد بود.(۷)
۲- زمان‌های مناسب کوددهی گیاهان
انتخاب زمان مناسب برای کوددهی از جمله مسائلی است که باید به شرایط خاص هر گیاه و نوع کود مصرفی بستگی داشته باشد. به‌طور کلی، چهار زمان کلیدی برای کوددهی گیاهان وجود دارد. الف) کوددهی پیش از کاشت (کوددهی اولیه): یکی از مهم‌ترین زمان‌ها برای کوددهی قبل از کاشت گیاه است. در این مرحله، استفاده از کودهای پایه به‌منظور تقویت خاک و فراهم کردن مواد مغذی لازم برای شروع رشد گیاه ضروری است. این کودها معمولاً حاوی مقادیر بالای فسفر و پتاسیم هستند که به ریشه‌زایی و رشد اولیه گیاه کمک می‌کنند (۴). زمان مناسب برای این نوع کوددهی معمولاً در فصل پاییز یا پیش از شروع فصل بهار است، زمانی که خاک در شرایط مناسبی قرار دارد و گیاه قادر است به‌طور مؤثری مواد مغذی را جذب کند. ب) کوددهی در طول فصل رشد: کوددهی در طول فصل رشد به‌ویژه برای گیاهانی که سرعت رشد بالایی دارند، ضروری است. این کوددهی معمولاً شامل استفاده از کودهای نیتروژنی است که به رشد ساقه و برگ گیاه کمک می‌کند. زمان مناسب برای کوددهی در این دوره به شرایط اقلیمی و نوع گیاه بستگی دارد، اما معمولاً در اواسط بهار و اوایل تابستان، زمانی که گیاه در مرحله رشد سریع است، انجام می‌شود (۳). ج) کوددهی قبل از گلدهی: یکی از زمان‌های حساس برای کوددهی گیاهان، زمان پیش از گلدهی است. در این مرحله، گیاه به مواد مغذی خاصی نیاز دارد تا بتواند گل‌ها و میوه‌های با کیفیت تولید کند. استفاده از کودهای حاوی پتاسیم و فسفر در این زمان به تقویت فرآیند های تولید مثل و بهبود کیفیت محصول کمک می‌کند .(۶) بهترین زمان برای این کوددهی معمولاً چند هفته قبل از شروع گلدهی است. د) کوددهی بعد از برداشت: کوددهی پس از برداشت به‌منظور بهبود وضعیت خاک و آماده‌سازی آن برای کشت بعدی انجام می‌شود. در این مرحله، کودهای آلی یا معدنی می‌توانند به ترمیم ساختار خاک و بهبود کیفیت آن کمک کنند. این کوددهی معمولاً پس از برداشت محصول در فصل پاییز صورت می‌گیرد .(۸)
۳– عوامل مؤثر در زمان‌بندی کوددهی
در تعیین بهترین زمان برای کوددهی، چندین عامل مهم وجود دارد که باید به آن‌ها توجه کرد:
الف) نوع گیاه: نوع گیاه نقش مهمی در زمان‌بندی کوددهی دارد. گیاهان مختلف به مواد مغذی در زمان‌های مختلف نیاز دارند. به‌طور مثال، گیاهان برگ‌دار مانند کاهو بیشتر به نیتروژن برای رشد سریع نیاز دارند و بنابراین کوددهی در اوایل فصل رشد مؤثرتر است، در حالی که گیاهان میوه‌دهنده همچون گوجه فرنگی بیشتر به پتاسیم و فسفر در زمان‌های خاصی از فصل رشد نیاز دارند.
ب) نوع خاک: نوع خاک نیز تأثیر زیادی در زمان‌بندی کوددهی دارد. خاک‌های فقیر از مواد مغذی معمولاً به کوددهی بیشتری نیاز دارند، به‌ویژه در مراحل اولیه رشد. در خاک‌های غنی‌تر، ممکن است نیاز به کوددهی کمتر باشد. همچنین، خاک‌های سبک که سریع‌تر مواد مغذی را از دست می‌دهند، نیاز به کوددهی مکرر دارند. (۵)
ج) شرایط اقلیمی: شرایط آب و هوایی منطقه نیز تأثیر زیادی بر زمان مناسب کوددهی دارد. در مناطق گرمسیری یا نیمه‌گرمسیری، کوددهی باید در زمان‌هایی انجام شود که گیاه به اندازه کافی از رطوبت برخوردار است تا مواد مغذی را جذب کند. در مناطق سردسیر، کوددهی باید به گونه‌ای زمان‌بندی شود که گیاه در دماهای پایین‌تر بتواند به‌طور مؤثر از کود استفاده کند.(۷)
د) نوع کود: نوع کود مورد استفاده نیز عامل تعیین‌کننده‌ای در زمان‌بندی کوددهی است. کودهای آهسته رهش[۱] معمولاً در مراحل اولیه کشت و یا به‌صورت تدریجی طی فصل رشد استفاده می‌شوند، در حالی که کودهای سریع‌الاثر معمولاً در زمان‌هایی که گیاه به سرعت به مواد مغذی نیاز دارد، کاربرد دارند.
۴- تکنولوژی‌های جدید
استفاده از تکنولوژی‌های نوین مانند سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و کوددهی به صورت محلول[۲] می‌تواند زمان‌بندی دقیق‌تری برای کوددهی فراهم کرده و موجب افزایش بازدهی محصولات شود . (۱)
نکات مهم در مورد زمان‌بندی کوددهی
- عدم کوددهی بیش از حد
استفاده بیش از حد از کودها می‌تواند منجر به آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت محصول گردد. به گفته دکتر علی‌اکبر احمدی، باید از کوددهی به میزان صحیح و به موقع استفاده کرد تا از مشکلات زیست‌محیطی جلوگیری شود .(۱)
- تأثیر زمان‌بندی کوددهی بر بهره‌وری
زمان‌بندی دقیق کوددهی می‌تواند تأثیر زیادی بر بهره‌وری زمین داشته باشد. تحقیقات نشان داده‌اند که اگر کودها در زمان‌های صحیح و با توجه به نیاز گیاه استفاده شوند، عملکرد محصولات کشاورزی به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد. (۲)
کوددهی در طول سال: روش‌های متناوب
برای برخی گیاهان، ممکن است کوددهی منظم در طول سال ضروری باشد، به خصوص در گلخانه‌ها یا گیاهان آپارتمانی که در تمام طول سال رشد دارند. در این حالت، استفاده از کودهای متعادل (مانند ۱۰-۱۰-۱۰) که شامل مقادیر مشابه از نیتروژن، فسفر و پتاسیم هستند، می‌تواند به حفظ سلامت گیاه کمک کند. کوددهی به صورت متناوب و با دقت در این گیاهان می‌تواند بهترین نتیجه را به همراه داشته باشد. (۶)
کوددهی در زمان‌های خاص: پس از هرس و یا جابجایی گیاه
پس از هرس و یا جابجایی گیاه، نیاز به تقویت سریع سیستم ریشه‌ای برای بازیابی و رشد دوباره وجود دارد. در این مواقع، استفاده از کودهای مایع با جذب سریع توصیه می‌شود. این کودها کمک می‌کنند تا گیاه سریع‌تر مواد مغذی را جذب کرده و به رشد خود ادامه دهد .(۵)
نتیجه‌گیری
زمان‌بندی مناسب کوددهی به‌طور مستقیم بر عملکرد و کیفیت محصولات کشاورزی تأثیر دارد. استفاده از کودها در زمان‌های صحیح و مطابق با نیاز گیاه، موجب افزایش بهره‌وری زمین و بهبود سلامت خاک می‌شود. از این‌رو، کشاورزان باید با درک عمیق از نیازهای تغذیه‌ای گیاهان، از کودها به شیوه‌ای بهینه و مؤثر استفاده کنند تا بهره‌وری کشاورزی افزایش یابد و از آسیب‌های زیست‌محیطی جلوگیری شود. بهترین زمان‌های کوددهی بستگی به نوع گیاه و دوره رشد آن دارد. به طور کلی، بهار بهترین زمان برای تقویت رشد گیاه بوده و مناسب ترین دوره برای استفاده از کودهای نیتروژنی است که به تقویت رشد برگ و ساقه کمک می‌کند، اوایل تابستان برای شکوفه‌دهی و میوه‌دهی نیاز به مواد مغذی تغییر می‌کند و گیاهان بیشتر به فسفر و پتاسیم نیاز دارند، فسفر به رشد ریشه‌ها و شکوفه‌ها کمک می‌کند و پتاسیم باعث تقویت مقاومت گیاه در برابر بیماری ها و استرس های محیطی می‌شود. و پاییز برای آماده‌سازی گیاهان برای زمستان است.با این حال برای تقویت رشد ریشه‌ها و آماده سازی گیاه برای زمستان می‌توان جهت تقویت سیستم ریشه‌ای گیاه و مقاومت آن در برابر سرما از کودهای دارای پتاسیم و فسفر استفاده کرد. بهتر است در این زمان از کودهای نیتروژنی پرهیز کنید زیرا ممکن است باعث رشد غیرضروری و حساس کردن گیاه به سرمای زمستانی شود.(۹) در نتیجه استفاده از کودهای متناسب با نیاز گیاه در هر فصل می‌تواند به بهبود عملکرد و سلامت گیاه کمک کند.
منابع
۱- کوددهی در کشاورزی، علی‌اکبر احمدی ، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۹.
۲- اصول مدیریت خاک و تغذیه گیاهی، محمدرضا پرویزی ، انتشارات کشاورزی، ۱۳۹۸.
۳- تأثیر زمان و نوع کود بر رشد و عملکرد گیاهان زراعی، رشیدی و احمدی، مجله کشاورزی و منابع طبیعی، ۱۳۹۶.
۴- اصول کوددهی در کشاورزی، میرزایی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۳.
۵-Barker, A. V. & Pilbeam, D. J.، Handbook of Plant Nutrition, CRC Press, ۲۰۰۷.
۶-Fageria, N. K. & Baligar, V. C. & Clark, R. B. Physiology of Crop Production, CRC Press، ۲۰۱۰.
۷-Marschner, H. Marschner’s Mineral Nutrition of Higher Plants, Academic Press,2012.
۸-Powlson, D. S. et al. “Soil fertility and the environment” Agriculture, Ecosystems & Environment, ۲۰۱۱.
۹-Raven, P. H., Evert, R. F., & Eichhorn, S. E. (2005). *Biology of Plants* (7th ed.). W. H. Freeman.
نویسنده: رویا ستاری
[۱] کودهایی که مواد مغذی را به تدریج در اختیار گیاه قرار می دهند.
[۲] Fertigation