بیماری‌های سیب
نویسنده: انسیه اسماعیلی
بیماری چیست؟
به هرگونه اختلالی که در وضعیت طبیعی گیاه رخ می‌دهد و موجب تغییر یا قطع عملکردهای حیاتی گیاه می‌شود، بیماری اطلاق می‌گردد. در نتیجه، یک فرآیند فیزیولوژیکی غیرعادی ایجاد می‌شود که ساختار طبیعی، رشد، عملکرد یا سایر فعالیت‌های گیاه را مختل می‌کند. بیماری ها هم می‌توانند توسط عوامل بیماریزا مانند قارچ ها، باکتری ها، ویروس ها، نماتدها و غیره ایجاد شوند و هم عوامل غیرزنده مانند شرایط نامساعد رشد یا کمبود مواد مغذی و …. بیماری زمانی اتفاق می‌افتد که ما سه عامل گیاه حساس به عامل بیماری، بیمارگر یا عامل بیماریزا و شرایط محیطی مساعد برای ایجاد آلودگی باهم وجود داشته باشد.(۷)
انواع علائم بیماری گیاهی مانند لکه‌ها، بافت مرده یا خشک‌شده، هاگ‌های قارچ‌ها (اندام‌های برخی از عوامل بیماریزای قارچی)، برآمدگی و شکل غیرعادی برگ و دیگر اندام‌های گیاه و لکه‌های نامنظم روی میوه‌ها وجود دارد. تمامی علائم و بررسی‌های دقیق‌تر به شناسایی عوامل بیماریزا کمک می‌کند که این شناسایی اگر به موقع صورت گیرد می‌تواند کمک بزرگی به جلوگیری از خسارت اقتصادی کشاورز کند. از دیگر خوبی‌های شناسایی عوامل بیماریزا میتوان به انتخاب روش صحیح مدیریت اشاره کرد.
اهمیت بیماری درختان سیب در ایران
در کشور باغات سیب بسیاری وجود دارند که در سطح انبوه تولید و صادرات انجام می‌دهند. پس با توجه به اهمیت باغات سیب، توجه به بیماری‌های درختان اهمیت زیادی پیدا می‌کند. بیماری در باغات سیب می‌تواند موجب آسیب‌های ظاهری کوچک یا آسیب‌های زیان‌آور و جدی در سطح زیان اقتصادی نظیرکاهش محصول و مرگ درختان شود.
باتوجه به اهمیت بیماری‌های درختان سیب، به معرفی چندمورد از مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم.
- لکه سیاه سیب(Apple Scab)
نام عامل بیماری:قارچ Venturia inaequalis
از نظر اقتصادی مهم‌ترین بیماری در باغات سیب است. بیماری بیشتر در شرایط آب و هوایی معتدل و مرطوب دیده می‌شود. خسارت این بیماری را میتوان در تمام قسمت‌های گیاه از جمله برگ، میوخ و شاخه مشاهده کرد.خسارت وارد شده به دو دسته‌ی مستقیم و غیرمستقیم تقسیم‌بندی می‌شود. خسارت مستقیم شامل ریزش برگ‌ها، میوه و کاهش محصول می‌شود و عدم بازارپسندی میوه و کاهش مدت زمان نگهداری میوه در انبار از موارد خسارت غیرمستقیم است.
لازم به ذکر است که از ارقام حساس به این بیماری میتوان به رقم سیب‌گلاب اشاره کرد که خسارت وارده می‌تواند به ۱۰۰ درصد نیز برسد. همچنین ارقام سیب ترش مصری نیز حساس به شمار می‌رود.
علائم بیماری: عامل بیماری به تمام قسمت‌های سبز گیاه مثل برگ، دمبرگ، شاخساره و کاسبرگ که حساس‌ترین ناحیه است، حمله می‌کند. لکه‌هایی گرد تا بیضوی در ابتدا به رنگ سبززیتونی که به تدریج سیاه می‌شود، بدون حاشیۀ مشخص دیده می‌شود. این لکه‌ها بهم متصل می‌شوند و لکه‌های بزرگ و واضحی را تشکیل می‌دهند. لکه‌ها در کاسبرگ و برگ‌های جوان در سطح زیرین و در برگ‌های پیر معمولا در سطح بالایی نیز تشکیل می شوند. لکه‌هایی که روی میوه تشکیل می‌شود به دلیل ازبین بردن بافت میوه و ایجاد ترک درآن، حالت چوب‌پنبه‌ای ایجاد می‌کنند. این لکه‌ها با رشد طولی شاخه به صورت کشیده درمی‌آیند. این قارچ می‌تواند روی برگ‌ها و میوه‌های ریخته شده روی زمین بقا پیدا کند.(۱)
میزبان‌های دیگر میتوان به زالزالک، ازگیل و پیراکانتا ۱ اشاره کرد.
مدیریت:
- کشت ارقام مقاوم: ارقام مقاوم مثل پریما، پریسیلا، لیبرتی و ردفری. سیب زرد و قرمز لبنانی که تا حدودی حساسیت کمتری دارند.
- اقدامات بهداشتی: نظیر جمع‌آوری بقایا و رعایت نکات بهداشتی در مورد وسایل کشاورزی.
- اقدامات زراعی: مثل تهویه مناسب باغ برای دریافت آفتاب بهتر، هرس شاخه‌های آلوده و دادن کود ازت به صورت اوره روی برگ‌های روی زمین ریخته شده تا سرعت تجزیه آن‌ها را بالا ببرد.
- سمپاشی: استفاده از سموم نوآریمول، کزوکسیم متیل، تری فلوکسی استروبین، کاپتان، دی تیو کاربامات، بنومیل و فربام.
- کنترل بیولوژیک: قارچ Athelia bombasinaو Chaetominum globosum (۸)(۹)
۱-ازگیل(Mespilus germanica )- زالزالک(Crataegus azarolus)-پیراکانتا(Pyracantha)
- آتشک(Fire Blight)
عامل بیماری:باکتری Erwinia amylovora
میزبان‌های اختصاصی این عامل بیماری شامل سیب، به و گلابی است که می‌تواند ازگیل را نیز آلوده کند.
این عامل به شکوفه، شاخه و میوه حمله می‌کند. علائمی که ایجاد می‌شود شامل ظاهر سوخته درخت از دور، ایجاد شانکر(chancre)(شانکر به زخم‌های عمیق و فرورفته روی تنه و شاخه می‌گویند.) روی تمام قسمت‌های گیاه، ایجاد خشکیدگی در شاخه‌ها و در نهایت خشکیدن کل درخت می‌شود. سوختگی شکوفه‌ها از علائم مهم هستند. در این بیماری برگ‌ها سیاه می‌شوند. این باکتری می‌تواند قطره‌های قهوه‌ای یا شیری که ترشحات آن است، ایجاد کند. زمستان را در اطراف شانکرها هستند که غیرفعالند و در اواخر زمستان فعال می‌شوند. انتقال این باکتری به وسیلۀ باد و باران و حشراتی مثل زنبورعسل انجام می‌شود. همچنین عامل بیماری می‌تواند روی میوه باعث چروکیدگی، لکه آبسوخته و قهوه‌ای شود و همچنین کوچک ماندن میوه را درپی دارد. همچنین بسته به میزان رطوبت شاخه‌های جوان حالت سرعصایی می‌شوند.
مدیریت:
- رعایت قوانین قرنطینه داخلی
- هرس شدید به این صورت که در زمستان تمام سرشاخه‌ها، شانکرها و حتی کل درخت را باید ۱۰ سانتیمتر پاییت‌تر از نقطۀ دارای نشانۀ آلودگی قطع کرد و سوزاند.
- اقدامات بهداشتی و استفاده از وسایل کشاورزی غیرآلوده و ضدعفونی شده با هیپوکلرید سدیم ۱۰ درصد
- سمپاشی. در زمان گلدهی سمپاشی می‌تواند در کنترل سوختگی شکوفه‌ها بسیار مؤثر باشد و از پیشرفت بیماری در طول تابستان جلوگیری کند. میتوان از مخلوط بردو و یا سموم مسی مثل اکسی کلرورمس و یا استرپتومایسین استفاده کرد.
- استفاده از ارقام مقاوم مثل پریم، مشهد نوری، شیخ احمد و شربتی.(۳)
- کنترل حشرات آفت و حذف کندوهای زنبورعسل جهت جلوگیری از انتقال.
- استفاده از سیستم پیش‌آگاهی. در این روش از ترکیب اطلاعات دما، بارندگی یا رطوبت، و مرحله رشد درخت، احتمال وقوع شدید آتشک را تخمین می‌زنند و باغداران را مطلع می‌سازند.(۱۰)(۱۱)
- کنترل بیولوژیک توسط باکتری Pantoea agglomerans(2)
- سفیدک پودری(سطحی) سیب(Apple powdery mildew)
عامل بیماری:قارچ Podosphaera leucotricha
میزبان این بیماری درختان سیب و گلابی است.
در خزانه‌های سیب به دلیل حساسیت و آسیب‌پذیری نهال‌ها شدت بیماری و خسارت آن بیشتر است. پاجوش‌ها نیز به شدت آلوده می‌شوند اما در ایران خود سیب برعکس گلابی علائمی را نشان نمی‌دهد.
عامل بیماری می‌تواند به برگ، گل، میوه و سرشاخه‌ها حمله کند. علائم معمولا در سطح زیرین برگ‌ها به شکل لکه‌هایی با حاشیه نامشخص و نمای مخملی ظاهر می‌شوند. این لکه‌ها ممکن است به رنگ زرد در سطح رویی برگ هم دیده شوند. در دو سطح برگ در اطراف لکه‌ها، توده‌های پودری سفیدرنگی ایجاد می‌شود. همچنین آلودگی در حاشیه برگ‌ها موجب پیچ‌و‌تاب خوردن برگ می‌شود. برگ‌های به شدت آلوده باریک می‌شوند و از اطراف رگبرگ اصلی به سمت بالا تا می‌خورند و به‌تدریج شکننده می‌شوند. سرشاخه‌های به شدت آلوده دچار کم‌رشدی، کاهش فاصله میان‌گره‌ها و پوشیده از بافت قارچی نقره‌ای رنگ مایل به خاکستری دیده می‌شود. جوانه‌های آلوده نیز به سرما حساس‌تر هستند و در بهار ۸-۵ روز دیرتر باز می‌شوند.(۱۲)
عامل‌بیماری زمستان را در جوانه‌های خفته و آلوده سال قبل سپری می‌کنند.(۱)
مدیریت:
- استفاده از ارقام مقاوم مثل رد دلیشز، بارتلت، وینترنلیس، اینگرید ماری و رم بیوتی.(۴)
- هرس در اواخر زمستان
- استفاده از سموم شیمیایی نظیر گوگرد، تریادیمفون، بوپریمات، اتاکونازول، پیرازوفوس، بلیس، پنکونازول، تری‌فلوکسی استروبین، اکسی تیوکوئینوکس، لوناسنسیشن، ناتیوو، فلینت و تری آدیمفون. (از مصرف گوگرد در دمای کمتر از ۱۵ درجه سانتیگراد و یا بیشتر از ۳۰ درجه سانتیگراد خودداری کنید. برای مبارزه در مرحله صورتی شدن جوانه‌ها اولین سمپاشی را انجام دهید و سپس در مرحله ریختن گلبرگ‌ها و بعد از آن ۱ بار در دوهفته.)(۵)(۱۳)
- کنترل بیولوژیک مثل قارچ Ampelomyces quisqualis
- ویروس موزائیک سیب(Apple moaic virus)
عامل بیماری: ویروس ApMV
در ایران اولین بار در سال ۱۳۳۴ در اطراف شهریار روی سیب محلی گلاب و سیب شفیع آبادی گزارش شد.
خسارت این بیماری می‌تواند به ۵۰ درصد نیز برسد.
این ویروس می‌تواند از طریق عصاره یا شیره گیاه منتقل شود که در باغات سیب بیشتر از طریق پیوند آلوده و اتصال طبیعی ریشه‌های آلوده با غیرآلوده انتقال می‌یابد. در بهار روی برگ‌های در حال رشد به صورت نواحی زرد کمرنگ تا کرم رنگ دیده می‌شود که ممکن است به‌صورت لکه‌های نامنظم، متفاوت و به حالت شبکه رگبرگی در سطح برگ به صورت نوارهایی در امتداد رگبرگ اصلی بروز کند. به‌تدریج و با گذشت زمان رنگ لکه‌ها از زرد کمرنگ به رنگ سفید تغییر می‌کنند و بعد حالت نکروز در برگ دیده می‌شود. برگ‌هایی که به شدت آلوده هستند زودتر خزان می‌کنند. ویروس در ارقام گلدن دلیشز و گرنی اسمیت علائم بیشتری روی برگ‌ها به‌وجود می‌آورد. درختان آلوده میوه‌های کمتری تولید می‌کند و وزن میوه‌ها نیز تا ۵۰ درصد کاهش می‌یابد. علائم در میوه معمولا در بیشتر ارقام دیده نمی‌شود اما روی میوه‌های رقم لورد لمبورن لکه‌های کرمی روی میوه دیده می‌شود. در تابستان با بالا رفتن دما فعالیت عامل بیماری محدود می‌شود چون ویروس به دمای بالا حساس است. دوره نهفتگی (به فاصله‌ای که عامل بیماری وارد شده تا علائم بیماری ظاهر شود دوره نهفتگی می‌گویند.) این ویروس ۱ تا ۲ سال است.(۱۴)(۱۵)
درختان گلابی و به نسبت به این ویروس حساس نیستند. میزبان دیگر این عامل رز و آلو است.
مدیریت:
- استفاده از پیوندک‌های سالم و عاری از ویروس(۱)
- استفاده از ارقام مقاوم
- حرارت درمانی با قرار دادن نهال‌های آلوده به مدت ۲۷ روز در ۳۷ درجه سانتیگراد یا ۲۰ روز در ۴۰ درجه سانتیگراد.
- کپک آبی، پوسیدگی نرم یا پوسیدگی مرطوب(Blue Mold)
عامل بیماری: قارچ Penicillium expansum
در میوه‌های دانه‌دار یکی از مهم‌ترین بیماری‌های پس از برداشت محسوب می‌شود که شیوع حداکثری آن در سردخانه است.
علائم این بیماری به‌صورت پوسیدگی و بوی کپک روی میوه‌ها و همچنین نرم و آبدار بودن آن‌ها است. در بعضی مواقع در محل پوسیدگی میوه و یا محل زخم‌های پوسیدگی لایه‌ای از اندام قارچی تشکیل می‌شود که به رنگ آبی یا سبزآبی است. شروع بیماری و آلودگی معمولا از زخم میوه یا دم میده اتفاق می‌افتد. معمول‌ترین محل ایجاد آلودگی اغلب زخم‌ها هستند که متاسفانه در بسیاری از باغات ایران در مراحل برداشت و انتقال زخم‌های بسیاری ایجاد می‌شود. همچنین آلودگی می‌تواند در خاک و میوه‌های ریخته شده در کف باغ نیز وجود داشته باشد. انتقال اندام قارچی می‌تواند توسط جریان هوا و آب صورت گیرد.(۱)
مدیریت:
- رعایت اصول بهداشتی در زمان برداشت
- استفاده از سموم شیمیایی مثل بنزیمیدازول(سمپاشی قبل از برداشت یا شستشو میوه بعد از برداشت و قبل از بسته‌بندی)، دی فنیل آمین
- شستشو و ضدعفونی سردخانه
- استفاده از رقم مقاوم گرنی اسمیت(۶)
منابع
- بیماری شناسی گیاهی، جرج ان. اگریوس، آییژ،۱۳۸۹. (ترجمه)
- شناسایی و بررسی اثر آنتاگونیستی جدایه Pantoea agglomerans علیه Erwinia amylovora عامل بیماری آتشک سیب و گلابی دراستان مازندران، سمن فیروزیان بندپی و همکاران، بیست‌ودومین کنگره گیاهپزشکی ایران، ۱۳۹۵.
- غربال ۸۹ رقم سیب جهت ارزیابی مقاومت به بیماری آتشک توسط سیستم USDA در شرایط آب و هوایی کرج، حسن حاج نجاری، پژوهش‌های حفاظت گیاهان ایران، ۱۳۹۱.
- بررسی حساسیت نسبی برخی ارقام تجاری و محلی سیب درختی نسبت به سفیدک پودری در شرایط طبیعی، احمد حیدریان و همکاران، بیماری‌های گیاهی، ۱۳۹۱.
- ارزیابی اثرات قارچ کش های مختلف روی قارچ Podosphaera leucotricha ، عامل بیماری سفیدک پودری سیب درختی، حسین کربلائی خیاوی و همکاران، فصلنامه حفاظت گیاهان، ۱۴۰۰.
- مقاومت ارقام سیب به کپک آبی و ارتباط آن با خصوصیات فیزیکوشیمیایی میوه، نعیم آبادی و همکاران، مجله بین المللی علوم و فناوری کشاورزی، ۱۳۹۳.
- plant disease, Rita M. Pelczar et al., Britannica, 2023.
- Discontinuous wetting and survival of conidia of venturia inaequalis on apple leaves, Becker,C.M et al., Phytophatalogy, 1994.
- Evaluation of an electronic apple scab predictor for scheduling fungicides with curative activity, Ellis, M.A et al., Plant dis, 1984.
- Erwinia amylovora, Eastgate, J.A.,Plant pathol, 2000.
- Occurrence of Erwinia amylovora on insects in a fire blight orchard, Hildebrand, M. et al., Phytopatol, 2000.
- Microclimate in relation to epidemics of powdery mildew. Aust, h.-j et al., phytopathol, 1986.
- Evaluation of the efficacy of Nativo (75%WG) fungicide on apple powdery mildew compared with common fungicides, Afzali H. et al., Final report, 2014.
- Apple Mosaic Virus, G.P. Martelli et al., Encyclopedia of Virology (Third Edition), 2008.
- Apple Mosaic Disease: Potential Threat to Apple Productivity, Sajad Un Nabi et al., 2019.