بیماری های سویا: پوسیدگی ریشه، بلایت و پژمردگی فوزاریومی سویا
نویسنده: مریم نراقی
بیماری‌های فوزاریومی سویا
گیاه سویا (Glycine max (L.) Merrill) امروزه در بسیاری از مناطق دنیا کشت می‌شود و به عنوان یک منبع مهم روغن و پروتئین برای تغذیه انسان و دام استفاده می‌گردد. تولید جهانی سویا در حدود ۷۰ میلیون تن در سال برآورد می‌شود، و کشورهای چین، برزیل و آرژانتین از بزرگترین تولیدکنندگان این محصول هستند.
سویا، مانند بسیاری از گیاهان زراعی، در برابر تعدادی از بیماری‌ها آسیب‌پذیر است که یکی از مهم‌ترین آنها بیماری‌های فوزاریومی است که توسط گونه‌های مختلف قارچ‌های فوزاریوم ایجاد می‌شود. این بیماری‌ها می‌توانند به صورت بلایت، پژمردگی، پوسیدگی ریشه و غلاف و پوسیدگی طوقه ظاهر شوند.
بیماری های سویا
تاریخچه و گزارش بیماری‌های فوزاریومی سویا
بیماری بلایت یا پژمردگی فوزاریومی سویا (Fusarium blight or wilt of soybean) برای نخستین بار در سال ۱۹۱۷ گزارش شد، و بیماری پوسیدگی ریشه در سال ۱۹۶۱ به عنوان یک مشکل زراعی مهم شناخته شد. خسارات ناشی از این بیماری‌ها به طور چشمگیری بالا است؛ به طوری که در اثر بیماری پژمردگی یا بلایت، میزان خسارت تا ۵۹ درصد برآورد شده و در اثر بیماری پوسیدگی ریشه، میزان خسارت به ۶۴ درصد می‌رسد. همچنین بیماری پوسیدگی غلاف سویا نیز می‌تواند تا ۵۰ درصد کاهش محصول به همراه داشته باشد (سینکلیر و بکمن، ۱۹۸۹).
مزرعه سویا
علائم بیماری
بیماری بلایت فوزاریومی معمولاً در اواسط فصل زراعی و زمانی که دمای محیط به حدود ۲۸ درجه سانتی‌گراد می‌رسد، خود را نشان می‌دهد. علائم ابتدایی این بیماری شامل قهوه‌ای یا سیاه شدن سیستم آوندی در نواحی ریشه و ساقه گیاه است که این علائم با برداشتن پوست ریشه یا ساقه آشکار می‌شوند. گیاهان آلوده دچار کلروز می‌شوند و برگ‌ها رنگ پریده شده و در نهایت می‌ریزند. در گیاهان جوان، انتهای ساقه‌ها پژمرده می‌شود و برگ‌ها شل و آویزان می‌گردند. غلاف‌ها نیز در گیاهان آلوده بسیار ضعیف شده و ممکن است دچار پوسیدگی شوند. در حالی که پوسیدگی ریشه در این مرحله معمولاً نادر است، در گیاهان مسن‌تر و زمانی که بیماری در مراحل ابتدایی توسعه نیافته باشد، کمتر احتمال دارد که بیماری منجر به مرگ گیاه شود.
در بیماری پوسیدگی ریشه فوزاریومی، معمولاً گیاهچه‌ها در اوایل فصل به آرامی از خاک بیرون می‌آیند و رشد آنها متوقف می‌شود. علائم بیماری به نواحی ریشه و اطراف طوقه محدود می‌شود و ریشه‌های جانبی و قسمت‌های پایینی ریشه در گیاهان آلوده ممکن است از بین برود. در گیاهان بزرگ‌تر که در ابتدای فصل به بیماری مبتلا نشده‌اند، بیماری توسعه نمی‌یابد و این گیاهان از حمله به نسبت ایمن می‌مانند. در صورتی که رطوبت خاک کم باشد، گیاهچه‌های آلوده ممکن است پژمرده شوند.
بیماری سویا
توسعه بیماری
پاتوژن‌های فوزاریومی به ویژه در شرایط مرطوب و زمانی که دوره رطوبتی طولانی باشد، باعث توسعه بیماری می‌شوند. به طور خاص، قارچ Fusarium semitectum عامل بیماری پوسیدگی غلاف در سویا است. این قارچ باعث بروز لکه‌های آب‌سوخته و فرو رفته در هیپوکوتیل و کوتیلیدون گیاهچه‌ها می‌شود. با رشد گیاهچه‌ها، این لکه‌ها تغییر رنگ داده و قهوه‌ای تیره تا سیاه می‌شوند. در غلاف‌های آلوده، خشکیدگی از نوک غلاف شروع شده و به سمت انتهای آن توسعه می‌یابد، و در نهایت، غلاف‌ها به رنگ قهوه‌ای تیره یا سیاه در می‌آیند. غلاف‌های به شدت آلوده نمی‌توانند بذور تولید کنند و پوسته و قسمت داخلی بذور نیز به رنگ قهوه‌ای تیره در می‌آید.
عوامل بیماری
عامل اصلی بیماری بلایت یا پژمردگی و پوسیدگی ریشه در گیاه سویا، گونه Fusarium oxysporum است. این قارچ به ویژه در فرم‌های اختصاصی F. oxysporum f. sp. vasinfectum (Atk) Snyd & Hans و F. oxysporum f. sp. glycines (Armst & Armst) شناخته می‌شود. علاوه بر این، F. semitectum عامل بیماری پوسیدگی طوقه و غلاف است. قارچ‌های F. grominearum، F. equiseti، F. culmorum و F. solani نیز در برخی از موارد به عنوان پاتوژن‌های سویا شناسایی شده‌اند.
نماتد مولد سیست (Heterodera glycines Ichinche) نیز به عنوان یکی از پاتوژن‌های سویا شناخته می‌شود که به شدت بیماری پوسیدگی ریشه را تشدید می‌کند. همچنین مصرف برخی از علف‌کش‌ها مانند دی‌نیتروآنیلین می‌تواند حساسیت گیاهچه‌ها به بیماری پوسیدگی ریشه را افزایش دهد.
در مزرعه سویا، آلودگی‌های مشترک با قارچ‌های Rhizoctonia solani و برخی دیگر از قارچ‌های فوزاریومی می‌تواند شدت بیماری‌های پوسیدگی ریشه را بیشتر کند. این تعاملات پیچیده می‌توانند موجب توسعه علائم پژمردگی در گیاهان سویا شوند.
بیماری سویا
شیوع بیماری
در مناطق مختلف جهان که سویا کشت می‌شود، بیماری‌های فوزاریومی به طور منظم گزارش شده‌اند. به ویژه در برزیل، شیوع بیماری پوسیدگی غلاف در مزارع سویا به دلیل آلودگی با قارچ F. semitectum به طور قابل توجهی مشاهده شده است. در این کشور، این بیماری به شدت خسارات اقتصادی را به کشاورزان وارد کرده است. همچنین در برخی از مناطق، باران‌های شدید و رطوبت بالا به گسترش این بیماری‌ها دامن می‌زنند و میزان آسیب به محصول را افزایش می‌دهند.
کنترل بیماری
برای کنترل بیماری‌های فوزاریومی سویا، باید اقداماتی را در سطح مزرعه انجام داد. استفاده از ارقام مقاوم به بیماری‌های فوزاریومی یکی از راه‌های مؤثر در کاهش خسارات است. علاوه بر این، رعایت اصول مناسب کشاورزی مانند فاصله کاشت مناسب، زمان کاشت بهینه و کنترل رطوبت خاک می‌تواند از شدت بیماری‌ها بکاهد. ضدعفونی بذرها با قارچ‌کش‌هایی نظیر بنومیل، تیا بندازول، ویتاواکس و دیتان نیز به عنوان یک روش کنترل بیولوژیکی مؤثر شناخته شده است.
نتیجه‌گیری
بیماری‌های فوزاریومی سویا به ویژه بیماری بلایت، پژمردگی، پوسیدگی ریشه و غلاف، می‌توانند به طور چشمگیری تولید این محصول را کاهش دهند. به منظور مدیریت و کاهش آسیب‌های ناشی از این بیماری‌ها، کشاورزان باید اقداماتی مانند استفاده از ارقام مقاوم، بهینه‌سازی شرایط زراعی و استفاده از روش‌های شیمیایی برای کنترل پاتوژن‌ها را مد نظر قرار دهند.
واژه نامه
فوزاریوم – Fusarium یک نوع قارچ بیماری‌زا
پژمردگی – Wilt فرایند کاهش تورم در بافت‌های گیاهی به دلیل خشکی یا آلودگی
بلایت – Blight بیماری که به طور سریع به بافت‌های گیاهی آسیب می‌زند و موجب مرگ آنها می‌شود
پوسیدگی ریشه – Root rot بیماری که در آن ریشه‌های گیاه به دلیل فعالیت قارچ‌ها یا باکتری‌ها می‌پوسند
طوقه – Collar قسمت اتصال ساقه به ریشه در گیاه
ماکرو کنیدی – Macroconidia اسپورهای بزرگ قارچ‌ها
کلامایدوسپور – Chlamydospores اسپورهای مقاوم به شرایط نامساعد که در قارچ‌ها تولید می‌شوند
هیپوکوتیل – Hypocotyl قسمت پایین ساقه در گیاهان جوان، بین ریشه و برگ‌ها
ریشه‌زایی – Rooting فرایند رشد ریشه‌ها از گیاه یا بذر
آلودگی قارچی – Fungal infection عفونت ناشی از قارچ‌ها
سیستم آوندی – Vascular system سیستم انتقال مواد در گیاهان شامل آوندها
کنیدیوفر – Conidiophore ساختار تولید اسپوره در قارچ‌ها
فیالید – Phialide ساختاری که اسپوره‌ها در آن تولید می‌شوند در برخی قارچ‌ها
کشت غیرمستقیم – Indirect cultivation کشت با استفاده از روش‌های غیر مستقیم مانند پیوند یا آلودگی
آلودگی ثانویه – Secondary infection عفونت‌هایی که پس از عفونت اولیه در گیاه یا موجود دیگر ایجاد می‌شوند
تشدید بیماری – Disease exacerbation افزایش شدت بیماری به دلیل شرایط محیطی یا عوامل دیگر
منابع
Sinclair, J. B., & Backman, P. A. (1989). Fusarium diseases of soybean. In: E. B. Campbell (Ed.), The Fusaria: Biology of the genus Fusarium (pp. 271-292). Academic Press.
Saharan, G., & Gupta, R. (1972). Fusarium wilt of soybean in Brazil. Phytopathology, 62(7), 819-825.
