بیماری بوته زردی نخود ایرانی

نویسنده: مریم نراقی

بیماری‌های فوزاریومی حبوبات

حبوبات (Leguminosae) به دلیل دارا بودن پروتئین و سایر مواد مغذی ضروری، بخش عمده‌ای از منبع غذایی انسان را در سراسر جهان تشکیل می‌دهند. زراعت این گیاهان به واسطه تشکیل گره‌های حاوی ازتوباکتر در ریشه، موجب تثبیت نیتروژن و تقویت خاک می‌شود. ازاین‌رو، حبوبات نقش مهمی در تناوب‌های زراعی ایفا می‌کنند. این خانواده گیاهی شامل گونه‌های متعددی است که غالباً به بیماری‌های فوزاریومی مبتلا می‌شوند. در این فصل، به بررسی بیماری‌های فوزاریومی نخود ایرانی می­پردازیم.

بیماری بوته زردی نخود ایرانی

معرفی و پراکندگی بیماریبوته زردی نخود ایرانی

نخود ایرانی یا نخود معمولی (Cicer arietinum L) یکی از گیاهان مهم زراعی است که در اغلب نقاط جهان کشت می‌شود. این گیاه به دلیل حمله گونه‌ای از قارچ‌های فوزاریوم، در بسیاری از مناطق جهان دچار بیماری شده و به‌تدریج زرد، پژمرده و ضعیف می‌گردد. این بیماری نخستین بار در سال ۱۳۴۲ از مناطق مختلف ایران ازجمله کرج و اهر (استان قزوین) گزارش شد (بهداد، ۱۳۷۵).

اگرچه این بیماری در سراسر کشور مشاهده شده است، اما در برخی مناطق خسارت‌های قابل‌توجهی به محصول وارد می‌کند.

علائم بیماری بوته زردی نخود ایرانی

بیماری بوته زردی در نخود ایرانی ابتدا با زرد شدن برگ‌های پایینی گیاه آغاز می‌شود و این برگ‌ها به‌تدریج ریزش می‌کنند. باید توجه داشت که در زردی ناشی از ویروس، برگ‌های قسمت بالایی گیاه زرد شده و ریزش نمی‌کنند. در این بیماری، بافت آوندی گیاه آلوده به رنگ قهوه‌ای درمی‌آید و بوته‌های بیمار به‌تدریج زرد و ضعیف شده و تولید محصول کاهش می‌یابد.

ریشه‌های فرعی در گیاهان آلوده ابتدا صورتی‌رنگ شده و سپس قهوه‌ای می‌گردند. در صورت برش عرضی ناحیه آوندها، تغییر رنگ قهوه‌ای به وضوح مشاهده می‌شود. غده‌های ریزوبیوم موجود بر روی ریشه‌ها نیز پلاسیده شده و ریزش می‌کنند. برخی بوته‌های آلوده ممکن است تا پایان فصل زراعی زنده بمانند، اما به‌شدت ضعیف و کم‌محصول خواهند بود. نگارنده در برخی مزارع اطراف مراغه شاهد خسارت بیش از ۸۰ درصدی ناشی از این بیماری بوده است.

علائم دیگر شامل خشک شدن قسمت‌های هوایی بوته‌های آلوده است. این خشکی ابتدا با زردی آغاز شده و سپس به سایر بخش‌ها گسترش می‌یابد. بوته‌های بیمار معمولاً به صورت لکه‌ای در سطح مزرعه پراکنده می‌شوند و حالتی شبیه به کچلی در مزرعه ایجاد می‌کنند. برخی بوته‌ها تنها در یک سمت دچار زردی می‌شوند (شکل ۱۹-A) که این زردی به‌تدریج به سایر بخش‌های گیاه سرایت می‌کند (شکل ۲۰-۸). ارقامی مانند رقم «جم» حساسیت زیادی به این بیماری دارند؛ به‌طوری که در خاک‌های آلوده، تمامی بوته‌های این رقم ممکن است بیمار شده و از بین بروند (شکل ۲۱-۸).

ارتباط بوته زردی نخود ایرانی با نماتدها

تحقیقات انجام‌شده در بخش نماتدشناسی مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری‌های گیاهی ایران نشان می‌دهد که نماتد مولد غده ریشه (Meloidogyne spp.) علاوه بر وارد آوردن خسارت مستقیم به نخود، زمینه را برای فعالیت بیشتر قارچ فوزاریوم فراهم می‌کند. این تعامل اثر افزایشی (Synergistic) بر شدت بیماری دارد (حسین‌نژاد، ۱۳۷۴).

عامل بیماری، زیست‌شناسی و روش‌های کنترل بوته زردی نخود ایرانی

عامل بیماری بوته زردی نخود ایرانی

قارچ Fusarium oxysporum f.sp. ciceri عامل اصلی بیماری بوته زردی نخود ایرانی است که به‌راحتی از ریشه‌های آلوده جداسازی می‌شود. این قارچ خاکزی بوده و بر روی بقایای گیاه آلوده به صورت ساپروفیتی زندگی می‌کند. بقای قارچ در خاک به شرایط محیطی مانند دما و رطوبت بستگی دارد (صارمی، ۱۹۹۵). انتقال بیماری از طریق آب، خاک و بذور آلوده صورت می‌گیرد. در گذشته، این قارچ در ایران با نام F. lateritium شناخته می‌شد (بهداد، ۱۳۵۹)، اما بعدها به F. oxysporum اصلاح شد.

کنترل بیماری بوته زردی نخود ایرانی

1. اقدامات زراعی:
   • رعایت تناوب زراعی و آیش مناسب.
   • آبیاری صحیح و جلوگیری از تجمع رطوبت اضافی در خاک.
2. ضدعفونی بذور:
   • استفاده از قارچ‌کش‌هایی مانند کاپتان (دو در هزار) برای ضدعفونی بذور در مزارع آلوده.
3. ارقام مقاوم:
   • مطالعات گسترده‌ای برای شناسایی ارقام مقاوم انجام شده است. ارقامی مانند C. judieum، C. cuneatum و Cicer bijugum مقاومت بیشتری به بیماری نشان داده‌اند.
4. مکانیسم‌های فیزیولوژیکی مقاومت:
   • بذور رنگی نخود به دلیل تولید آنتوسیانین و ترشح موادی مانند دیفنیدین خاصیت قارچ‌کشی دارند.
   • تولید فیتوالکالوئیدهایی مانند پیزاتین نیز مانع رشد قارچ‌ها شده و مقاومت فیزیولوژیکی در گیاه ایجاد می‌کند.

تحقیقات جدید و کاربردی درباره بوته زردی نخود ایرانی

تحقیقات گسترده‌ای در ایران و سایر کشورها برای شناسایی و توسعه ارقام مقاوم به بیماری فوزاریومی نخود در حال انجام است. به‌عنوان مثال، در مرکز تحقیقات دیم مراغه، پروژه‌هایی برای شناسایی ارقام مقاوم در جریان است. در برخی مناطق آمریکا، به‌ویژه مناطقی که نخود به عنوان گیاه تناوبی پس از گندم و جو کشت می‌شود، تحقیقات بیشتری در مورد کنترل این بیماری انجام شده است (باختی و کرافت، ۱۹۹۲). در موارد آلودگی شدید، استفاده از قارچ‌کش‌های مناسب و رعایت اصول مدیریت زراعی ضروری است.

نتیجه‌گیری

بیماری‌های فوزاریومی به‌ویژه بوته زردی نخود ایرانی یکی از چالش‌های اصلی در تولید این محصول است. شناسایی دقیق عامل بیماری، رعایت اصول زراعی و استفاده از ارقام مقاوم، مهم‌ترین راهکارها برای مدیریت این بیماری به شمار می‌رود. مطالعات بیشتر در زمینه تولید ارقام مقاوم و روش‌های کنترل زیستی می‌تواند تأثیرات مثبتی بر کاهش خسارت‌های ناشی از این بیماری داشته باشد.

---

منابع

1. بهداد، م. (۱۳۵۹). بررسی بیماری‌های فوزاریومی در ایران. انتشارات وزارت جهاد کشاورزی.
2. حسین‌نژاد، ر. (۱۳۷۴). ‌تحقیقات نماتدشناسی و اثرات آن بر بیماری‌های زراعی. گزارش مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری‌های گیاهی.
3. صارمی، ا. (۱۹۹۵). نقش شرایط محیطی بر گسترش بیماری‌های خاکزاد. مجله کشاورزی و منابع طبیعی.
4. Kaiser, W. J., & Others. (1994). Chickpea diseases and their management in the United States and Canada. Plant Disease Journal, 78(1), 30-35.
5. Singh, K. B., & Others. (1987). Resistance in chickpeas to Fusarium wilt. Crop Science, 27(2), 370-374.
6. Bahti, M., & Kraft, J. M. (1992). Fusarium diseases of chickpea in dryland farming systems. Agricultural Research Journal, 65(3), 45-50.