تأثیرات کشاورزی بر محیط زیست
نویسنده: صفیه عرب
۱-کلیات
کشاورزی در زندگی بشر از اهمیت خاصی برخوردار است. کشاورزی به دلیل تولید مواد غذایی، فیبر و خوراک دام و طیور از دیرباز جایگاه خاصی در تکامل انسان داشته است و به عنوان مهمترین و اساسی ترین رکن در تأمین نیازهای زندگی به شمار میرود. کشاورزی برای اولین بار در جهان از آسیای غربی شروع شد و سپس به اروپا، آفریقا و دیگر نقاط در آسیا گسترش یافت. یک سوم زمینهای ایران قابلیت کشاورزی دارند اما به دلیل نداشتن خاک مرغوب و کمبود آب فقط تنها ۱۲ درصد در سرزمین ایران کشاورزی انجام میشود. با گذر زمان و پیشرفت تکنولوژی، کشاورزی هم مانند سایر صنایع دستخوش تعییرات شد و شیوه های سنتی آبیاری و زراعت جای خود را به روشهای نوین داد. با روشهای مدرن میزان بهره وری افزایش پیدا میکند و حجم استفاده از منابع طبیعی مانند آب و زمین و انرژی کاهش می یابد. امروزه به کشاورزی مدرن، کشاورزی پایدار و ارگانیک میگویند.
فواید کشاورزی مدرن
از فواید کشاورزی مدرن میتوان به سهولت در امر زراعت و آبیاری، افزایش تولید مواد غذایی، تضمین کیفیت مواد غذایی، افزایش پایداری و تولید سوختهای زیستی اشاره کرد. در عرصه کشاورزی نیز همانند فعالیتهای صنعتی می بایست به جنبه های زیست محیطی آن توجه شود و این مسئله در کشور ما تاکنون مورد توجه چندانی قرار نگرفته است. اما کشاورزی مدرن علاوه بر اینکه فوایدی دارد ضررهایی هم نیز دارد که شامل فرسایش خاک، آلودگی آبهای زیرزمینی، غرقاب و شوری خاک، استفاده بیش از حد از سموم و غیره میشود. آلودگی هوای ناشی از فعالیتهای کشاورزی، آلودگی خاکها و آبهای سطحی و زیرزمینی و تغییر خصوصیات خاک از جمله اثرات مخرب ناشی از فعالیتهای کشاورزی بر محیط زیست میباشد (۱).
همچنین بخوانید: کشاورزی در آب: انقلابی در تأمین غذا با هیدروپونیک و آبزی‌پروری
۲-تأثیرات مثبت کشاورزی بر محیط زیست
کشاورزی تأثیرات مثبتی بر محیط زیست دارد، به ویژه از طریق کشاورزی مکانیزه و پایدار این روشها با کاهش مصرف کود و سموم شیمیایی به حفظ اکوسیستم و بهبود کیفیت خاک کمک میکنند. استفاده از فناوریهای نوین به افزایش بازده آبیاری و کاهش ضایعات پس از برداشت کمک میکند. کشاورزی پایدار به حفاظت از تنوع زیستی و کاهش تغییرات آب و هوایی کمک میکند که به نوبه خود موجب بهبود کیفیت زندگی انسانها خواهد شد (۲).
۳-تأثیرات منفی کشاورزی بر محیط زیست
کشاورزی یکی از مهمترین فعالیتهای اقتصادی است که میتواند زمینه ساز تخریب منابع طبیعی باشد ارتباط متقابل تخریب محیط زیست و کشاورزی مسئله ای است که به ویژه در کشورهای در حال توسعه بسیار به آن توجه شده است (۳). به طور کلی بخش کشاورزی بیشترین سهم مصرف آب (میانگین ۷۰ درصد) را به خود اختصاص میدهد و این رقم در ایران به ۹۲ درصد میرسد و اگر برنامه منسجم و منظمی برای مدیریت پایدار منابع آب در نظر نگیریم بحران آب عواقب جبران ناپذیری رقم خواهد زد. استفاده بیش از اندازه از فناوریهای جدید برای حاصلخیز کردن خاک، باعث شد تا در سیستم و ساختار فیزیکی و شیمیایی خاک تغییرات زیادی به وجود آید که مهمترین و بدترین آن فرسایش خاک است.
سالانه حدود ۱۳۰ هزار هکتار مرتع و ۵۰۰ هزار هکتار جنگل در ایران تخریب میشود که موجب از دست رفتن خاک زیادی میشود و باید در نظر داشته باشیم که خاکهای کشور ما از نظر مواد آلی بسیار ضعیف میباشد و در بعضی مزارع گندم کاه و کلش را برای کشت بعدی میسوزانند که این کار سبب آسیب شدید به مواد آلی خاک میشود (۴).
۴- اثرات سموم کشاورزی و کودهای شیمیایی بر محیط زیست
یکی دیگر از مشکلات کشاورزی بر محیط زیست استفاده بیش از حد از آفتکشها و کودها بر روی خاک است و در بین اینها نیتروژن و فسفر بیشترین میزان آلودگی را برای خاک بوجود میاورند که بهتر است از سموم با پایداری کم استفاده شود و فاصله بین دو سمپاشی براساس دستورات شرکت سازنده سم صورت گیرد. عواملی مثل تغییر کاربری زمین، تخریب مراتع و تبدیل آن به زمینهای کشاورزی، گرد و غبار ناشی از راههای خاکی در مزارع، انتشار گازهای آلاینده از ماشینها و تجهیزات کشاورزی و غیره از دیگر موارد آلودگی هوا در کشاورزی میباشند (۳).
۵-کشاورزی و فرسایش خاک
فرسایش خاک در کشور ما یک مسئله بحرانی است. خاکی که دچار فرسایش شود دیگر برای کشاورزی مناسب نیست زیرا این خاک دیگر توان نگهداری آب را در خود ندارد و باعث میشود مواد مغذی خود را از دست بدهد در زمینهایی که دچار فرسایش میشود با گذشت زمان حاصلخیزی خود را از دست میدهد. فرسایش خاک سبب میشود که خاک با کیفیت از بین برود. همچنین فرسایش خاک یکی از چالشهای مهم محیط زیست و کشاورزی است که در سالهای گذشته به مقدار زیادی افزایش یافته که در کشور ما فرسایش خاک ۷ برابر میانگین جهانی است که به غیر از اثرات منفی که بر روی محیط میگذارد خسارات اقتصادی زیادی را به وجود می آورد (۵). تصاویری از فرسایش خاک در شکل ۱ آورده شده است.
۶- نتیجه گیری
یکی از راهکارهای بسیار مهم برای جلوگیری از نابودی خاک به وسیله کشاورزی بی رویه استفاده از روشهای کشاورزی ارگانیک است. این روش کمک میکند تا تولید محصولات در راستای حفاظت از محیط زیست باشد و همچنین محصولاتی با کیفیت تولید شوند که کمترین آسیب را به محیط زیست خواهند زد (۶).
منابع
۱- اثر اقتصاد جهانی بر تولید بخش کشاورزی ایران. احمد جلالی و همکاران. ۱۳۹۵. تحقیقات اقتصاد کشاورزی.
۲- اثر رشد اقتصادی بر تخریب محیط زیست در کشورهای خاورمیانه و کاربرد ردپای اکولوژیک. محمد حسین طرازکار و همکاران. ۱۳۹۹. محیط زیست طبیعی و منابع طبیعی ایران.
۳- نقش فعالیتهای کشاورزی بر تخریب محیط زیست بر پایه ردپای بوم شناختی در کشورهای منتخب منا. فاطمه نصرنیا و همکاران .۱۴۰۰.مجله: پژوهشهای راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی.
۴- نقش فعالیتهای کشاورزی در تخریب محیط زیست. حمید کریمی جشنی و همکاران. ۱۳۸۷. همایش منطقه ای کشاورزی، محور رشد و توسعه.
۵- مروری بر فرسایش خاک و اثرات آن در کشاورزی. محمد مهدی رمضانپور و همکاران. ۱۴۰۲. هفتمین همایش بین المللی افقهای نوین در علوم و مهندسی کشاورزی. با رویکرد آب، خاک و هوا).
۶- بررسی عوامل موثر بر فرسایش پذیری براساس رابطه جهانی فرسایش خاک در خاکهای آهکی. علیرضا واعظی و همکاران. ۱۳۸۶ نشریه: علوم کشاورزی و منابع طبیعی.