تأثیر استفاده نادرست از کودها بر سلامت گیاه و خاک
نویسنده: رویا ستاری
کودها: کودهای شیمیایی، پیدایش و عملکرد
براساس اصول و مبانی اقتصادی، استفاده بهینه از نهاده ها از عوامل مؤثر در دستیابی تولیدکنندگان به تولید کارا با حداکثرسود است. از میان نهاده های کشاورزی کودها بیشترین مصرف را دارند. کودها با توجه به فرآیند تولید به سه دسته تقسیم می‌شوند: شیمیایی، آلی و زیستی.
در واقع کودهای شیمیایی عناصرغذایی مورد نیاز گیاهان هستند که به صورت مصنوعی تولید و باعث بهبود عملکرد زراعی می‌شوند. این کودها عمدتا حاوی نیترات، آمونیوم، فسفات و نمک های پتاسیم هستند و به میزان زیادی از فلزات سنگین مانند جیوه، آرسنیک، کادمیوم، سرب، مس و نیکل تشکیل شده‌اند. مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی علاوه بر مشکلات اقتصادی، خسارات زیادی را به محیط زیست و انسان وارد نموده است.(۱)
تاریخچه استفاده از کودهای شیمیایی
از اواسط قرن بیستم، کودهای شیمیایی به صورت گسترده در کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته‌اند و در افزایش عملکرد تولید محصولات زراعی و باغی نقش به سزایی را ایفا نموده‌اند. مصرف کودهای شیمیایی در ایران از سال ۱۳۲۵ با وارد کردن انواع کودهای شیمیایی آغاز شد. براساس نتایج بدست آمده، میزان مصرف کود شیمیایی در ۱۰ سال گذشته از ۵/۲ به ۴ میلیون تن افزایش داشته است. بیش از ۵۰ درصد از این میزان کود مصرفی غیرمتعادل بوده و مطابق با نیاز گیاهان نبوده است. اغلب در مصرف کودهای ازته و فسفاته زیاده روی می‌شود. (۱)
اثرات نامطلوب کودهای شیمیایی بر انسان و محیط زیست
- آلودگی آب‌های زیر زمینی: مخلوط طبیعی کودهای شیمیایی و آفتکش ها میتوانند وارد آب های زیرزمینی شده و طیف گسترده‌ای از اثرات را روی سلامت انسان و جانوران داشته باشند. نیتروژن موجود در کود به نیترات تجزیه شده و آب های زیرزمینی و بالتبع دریاچه ها و رودخانه های اطراف را آلوده می‌سازد.
آلودگی آب ها در اثر مصرف نادرست کودها - آلودگی خاک: بر اساس مطالعات انجام شده، اثرات کودهای شیمیایی بر خاک، به علت بافت منسجم و مواد تشکیل دهنده آن، به سرعت آشکار نمی‌شود اما با گذشت زمان به علت آلودگی ناشی از مصرف این نهاده های شیمیایی، واکنش های تخریب خاک رخ می‌دهد که موجب از بین رفتن عناصر موجود در خاک و قابلیت باروری خاک می‌گردد. همچنین این امر موجب عدم تعادل بین عناصر موجود در خاک می‌گردد که با تجمع عناصر سمی در بافت های گیاهی و سبزیجات، در نهایت سلامت انسان و حیوانات به خطر می‌افتد.
هدررفت کود بر اثر مصرف نادرست و آلوده شدن منابع آبی و خاکی - آلودگی هوا و گرم شدن کره زمین: کودها حاوی ترکیبات و مواد شیمیایی ازجمله متان، دی اکسید کربن، آمونیاک و نیتروژن هستند. استعمال بیش از حد کودهای شیمیایی سبب آلودگی هوا توسط اکسید های نیتروژن[۱] می‌گردد و درنهایت سلامت بشر را تهدید می‌کند.
- بروز بیماری های مهلک: استفاده از سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی در زمین های کشاورزی و باقی ماندن این ترکیبات و عناصر در میوه ها و سبزیجات، نگرانی هایی درمورد ابتلا به انواع بیماری ها را به دنبال دارد. وجود میوه‌ها و سبزیجات درشت و فاقد طعم، ناشی از استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی و سموم و باقی ماندن ترکیبات آنها در محصولات است. این ترکیبات مضر بیشتر جذب سبزیجات و به ویژه سبزیجات غده‌ای مانند سیب زمینی می‌شوند. برای مثال کود اوره که به علت ارزان بودن زیاد مورد استفاده قرار می‌گیرد، در سیب زمینی و پیاز به نیترات که یک ماده سرطان زاست تبدیل شده و در آنها تجمع می‌یابد.
- از بین رفتن میکروارگانیسم ها و حشرات مفید: براساس پژوهش های انجام شده میکروارگانیسم ها و موجودات خاکزی به کودهای شیمیایی حاوی ازت، پتاسیم و فسفر بسیار حساس هستند. به عنوان مثال استفاده از کودهای دارای آمونیوم در طولانی مدت پی اچ خاک را کاهش می‌دهد که این امر اثرات منفی زیادی بر جمعیت میکروارگانیسم ها و حشرات خاکزی دارد.
- افزایش حساسیت گیاهان به آفات و بیماری: کاربرد بیش از اندازه کودهای شیمیایی از جمله ازت، سبب نرم و خوش خوراک شدن بافت های گیاهی می‌شود. بدیهی است که این امر گیاه را نسبت به آفات و بیماری ها آسیب پذیرتر می‌کند.(۱)
راهکارها
۱-استفاده از کودهای زیستی: کودهای زیستی سبب تقویت حاصلخیزی و باروری خاک، تامین نیازهای غذایی سالم و غنی تر، برداشت بیشتر به دور از آلوده سازی محیط‌زیست می‌گردند. ۲-آموزش کشاورزان و عاملان: با آموزش به کشاورزان در زمینه شناخت انواع کودها و نحوه صحیح مصرف کودهای شیمیایی و همچنین ترغیب آنها به استفاده از کودهای زیستی و بیولوژیک، میتوان گامی مؤثر در جهت کاهش آلودگی محیط زیست و افزایش بهره‌وری برداشت. ۳-آزمایش خاک: پیش از افزودن هرگونه ماده مغذی و شیمیایی به خاک باید آزمایش های مربوط به تجزیه خاک انجام شود و سپس مناسب ترین مواد انتخاب و با روش مناسب کاربرد آنها پردازش گردند. حداقل هر ۳ سال یکبار باید خاک را مورد آزمایش قرار داده و ساختار و محتوای شیمیایی خاک را شناسایی کرد. همچنین پی اچ ایده‌آل خاک از گیاهی به گیاه دیگر تفاوت می‌کند و میتواند با ایجاد تغییرات در اصلاح خاک تغییر یابد. در صورتی که میزان پی اچ تشخیص داده نشود، به احتمال زیاد نمی توان از آن خاک برای تولید گیاه در بلند مدت استفاده کرد.(۱)
استفاده از آب های نامتعارف در کشاورزی و تاثیر آن بر غلظت فلزات سنگین در خاک
استفاده از آب های نامتعارف مانند فاضلاب تصفیه شده و تصفیه نشده برای آبیاری به خصوص در اراضی کشاورزی با توجه به افزایش جمعیت جهان رو به افزایش است. از مزایای استفاده از این آب ها میتوان به جایگزینی آنها با آب با کیفیت بالا(ذخیره آب بهتر برای مصرف بشر)، فراوانی مقدار و تولید آن در اکثر نقاط جهان، کاهش مصرف کود مورد نیاز گیاهان( به علت سرشار بودن این آب از موادغذایی) و کاهش تخلیه و دفع پساب و فاضلاب در اطراف شهرها اشاره کرد.با این حال، مدیریت نادرست و کاربرد غیراصولی این آب ها به دلیل احتمال داشتن منابع آلودگی فلزات سنگین و میکروارگانیسم های بیماری‌زا برای استفاده در خاک ها در تولید محصولات کشاورزی، به ویژه محصولاتی که به صورت تازه‌خوری مصرف می‌شود (سبزی ها)، بسیار زیان آور است و آثار منفی مؤثری بر سلامتی بشر و کیفیت محیط زیست به همراه دارد. طبق نظر محققان، فاضلاب تصفیه شده نسبت به فاضلاب خام آثار مخرب فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی کمتری بر میوه و سبزی ها خواهد گذاشت. از پساب شهری حاصل از تصفیه خانه فاضلاب شهر خرم آباد با رعایت شرایط اصولی می توان به عنوان منبع آب برای آبیاری و تولید محصولات کشاورزی در منطقه استفاده کرد. یافته های تحقیق بیانگر این است که کاربرد پساب شهری از نظر تجمع فلزات سنگین سرب، کادمیم، مس، آهن و روی در خاک و میوه فلفل دلمه‌ای مشکلی ایجاد نکرده است و مقادیر فلزات مذکور در خاک و گیاه فلفل از حد مجاز کمتر است. پساب مورد استفاده، از طرف دیگر توانسته است با تامین عناصر غذایی مفید و مورد نیاز گیاه از جمله آهن، مس و روی با کاهش مصرف کود شیمیایی از نظر محیط زیستی بسیار مهم باشد.(۲)
نتیجه گیری
استفاده از کودهای شیمیایی در کشاورزی اجتناب ناپذیر است زیرا خاک پس از مدتی توانایی طبیعی خود را از دست می‌دهد و عاری از مواد مغذی ضروری جهت رشد گیاهان خواهد شد. (۱)
[۱] NO,NO2,N2O
منابع
۱-اثرات مخرب کودهای شیمیایی بر طبیعت و موجودات زنده، محمد ابراهیم فراشیانی و همکاران، فصلنامه علمی محیط زیست و توسعه فرابخشی، ۱۳۹۹
۲-تجزیه و تحلیل غلظت فلزات سنگین در خاک آبیاری شده با پساب شهری در کشت فلفل دلمه‌ای، عباس ملکی و همکاران، مدیریت آب و آبیاری، ۱۳۹۵
نویسنده: رویا ستاری