تجهیزات و ماشین آلات کشاورزی: دیسک
نویسنده: مهناز زهیری
مقدمه
دیسک یکی از مهمترین ابزارهای کاربردی و مؤثر در صنعت کشاورزی و آماده سازی زمین زراعی میباشد. این ابزار با توجه به انواع و اشکال مختلفی که ساخته میشود، میتواند باعث نرمتر کردن خاک، کاهش تراکم خاک و ایجاد شرایط ایده آل و تهویه مناسب برای رشد گیاهان را فراهم میکند.
دیسک چیست؟
دیسک، ابزاری کاربردی در زمین زراعی میباشد، که به آن هرس بشقابی نیز میگویند. هرس بشقابی پس از گاوآهن برگرداندار، از مهمترین ماشینهای خاکورزی محسوب میشود. با روشن شدن و به حرکت در آمدن ماشین این دیسکها با چرخش خود باعث حفاری زمین میشود و خاک را خرد و نرم میکند. از دیسکها بعد از شخم زنی خاک استفاده میشوند. از هرسهای بشقابی یا دیسکها در تمام شرایط مختلف خاک استفاده میشود. هرسهای بشقابی سنگین برای انجام خاکورزی اولیه از قبیل خرد کردن زمینهای قدیمی، قطع کردن و مخلوط کردن بقایای گیاهی سنگین مورد استفاده قرار میگیرند.
ساختمان و اجزای دیسک
- ساختمان هرس بشقابی شامل یک شاسی و تعدادی صفحات مدور توگود یا بشقاب میباشد.
- بشقابها دارای لبه های تیز و برنده بوده و جنس آنها از فولاد است.
- هر چند عدد بشقاب، با فواصل معینی از یکدیگر بر روی یک محور مشترک سوار میشوند. بشقابها به انواع سبک و سنگین ساخته میشوند.
- فاصله بشقابها از یکدیگر بر روی محور، بسته به نوع هرس بشقابی، از ۱۵ تا ۲۳ سانتیمتر برای انواع سبک و از ۵/۲۵ تا ۳۲ سانتیمتر برای انواع سنگین متغیر است. مقطع محور بشقابها معمولاً چهارگوش بوده و سوراخ وسط بشقابها مربع شکل میباشد. بین بشقابها قسمتهایی شبیه قرقره از جنس آهن یا چدن قرار دارد. چند بشقاب که بر روی یک محور مشترک سوار شده اند یک گروه دیسک نامیده میشود.
- در نقاط معینی روی محور بشقابها، یاتاقانهایی قرار داده شده است. یاتاقانها برای سهولت در حرکت بشقابها (محور بشقابها) در نظر گرفته شده اند. حداقل تعداد یاتاقانها در انواع کوچک سوار و کششی، ۲ عدد است. داخل یاتاقانها معمولاً به گریس آغشته شده، اما در بعضی از انواع آنها نیاز به روغنکاری میباشد. امروزه بیشتر از یاتاقانهای ساچمه ای یا بلبرینگ در دیسکها استفاده میشود.
- هر گروه توسط دستکهایی که به یاتاقانهای آن متصل شده اند. به شاسی محکمی متصل میباشد. شاسی هر گروه به نوبه خود به شاسی اصلی متصل میشود. در بعضی از هرسهای بشقابی کوچک، دستکها به طور مستقیم به شاسی اصلی متصل است.
مزایای دیسک
- ایجاد سطح خاکی نرم و دارای تهویه برای کاشت بذر و گیاهان
- مخلوط کردن خاک با خاشاک و بقایای گیاهی و سریعتر تجزیه شدن آنها
- دیسک زدن ساقه های ذرت، نیشکر، گیاهان علوفه ای و سایر بقایای گیاهی سنگین قبل از شخم
- مخلوط کردن کودهای شیمیایی و دامی و از بین بردن علفهای هرز
- پوشاندن قسمت رویی خاک بذرهایی که به صورت دستپاش کشت میشوند (مانند گندم و جو)
- استفاده در زمینهای دارای سنگهای زیاد یا کنده های درخت
انواع دیسک
دیسک یا هرسهای بشقابی معمولاً به دو دسته متمایز هرسهای بشقابی سوار و هرسهای بشقابی کششی با چرخ یا بدون چرخ تقسیم میشوند. در میان هر یک از این دو دسته چهار نوع مهم به شرح زیر وجود دارند:
- دیسک یک زانویی
- دیسک دو زانویی (تندوم)
- دیسک افست یا کناری
- دیسک شخم کن
- دیسک سوار
هرسهای بشقابی سوار به اتصال سه نقطه تراکتور متصل میشوند و دارای قابلیت مانور زیادی میباشند. عمق کار، توسط هیدرولیک تراکتور، زاویه گروه بشقابها و سایر عوامل دیگر کنترل میشود. دیسکهای سوار شامل انواع یک زانویی، دو زانویی یا تندوم و آفست میباشند.
دیسک کششی
-هرسهای بشقابی کششی به مالبند تراکتور متصل شده و در چهار نوع اصلی ذکر شده موجود هستند.
– اکثر هرسهای بشقابی دو زانویی و هرسهای بشقابی آفست کششی متوسط امروزی دارای چرخ میباشند.
-چرخها، هرسهای بشقابی را در دور زدن و نقل مکان ساده و سریع آنها کمک میکند. به این ترتیب، نیازی به بار کردن دیسک جهت نقل مکان بین مزارع و جاده ها نمیباشد. چرخها به وسیله سیلندر هیدرولیکی یا پیچ طویل لنگی دراز بالا و پایین میروند.
-در هنگام کار، با بالا رفتن یا پایین آمدن چرخها، عمق کار افزایش یا کاهش مییابد.
دیسک یک زانویی
-هرسهای بشقابی یک زانویی که یک کاره یا یک راهه هم نامیده میشوند، دارای دو گروه میباشند که از انتها (سر به سر) در کنار هم قرار گرفته اند و خاک را در جهتهای مخالف یکدیگر، به طرف بیرون میریزند.
– استفاده از این نوع هرسها، در زمانهایی که منبع توان مزرعه تنها منحصر به اسب و تراکتور کوچک میشد، بسیار معمول بود، اما اکنون برای شکافتن بستر بذر، پشته ها، یا مزرعه های آبیاری و اهداف مشابه استفاده میشوند.
-عرض برش این نوع هرسهای بشقابی بین ۲/۱ تا ۶ متر میباشد.
دیسک دو زانویی (تندوم یا آفست دوبله)
-این نوع هرسهای بشقابی دارای دو گروه مخالف الجهت در جلو، مانند هرسهای بشقابی یک زانویی، و در گروه مخالف الجهت در عقب میباشند.
– دو گروه جلویی، خاک را به طرف بیرون از مرکز هرس ریخته و دو گروه عقبی خاک را به طرف مرکز هرس برمیگردانند. به همین دلیل است که این نوع هرسهای بشقابی را هرسهای بشقابی دو کاره یا دوراهه نیز مینامند. با هر بار عبور هرس از روی زمین، خاک در دو مرحله مخلوط میشود و در مقایسه با کار هرس بشقابی یک زانویی، سطح خاک صاف تر باقی میماند.
-نوار خرد نشده کوچکی از خاک معمولاً بین گروه های هرسهای بشقابی یک زانویی و بین گروه های جلویی اکثر هرسهای بشقابی دو زانویی باقی میماند. برای از بین بردن این نوار خرد نشده میتوان یک ساقه دندانه فنری یا یک ساقه گاوآهن چیزل (اتصالی میان شکن) به شاسی اکثر هرسها متصل نمود.
در بعضی از هرسهای تندوم میتوان دو گروه بشقابهای جلویی را طوری تنظیم کرد که آخرین بشقابهای انتهای داخلی دو گروه، یکدیگر را بپوشانند.
-عرض برش هرسهای بشقابی تندوم بین ۵/۱ تا ۶/۷ متر میباشد. عرض برش انواع سوار، معمولاً حداکثر به ۳/۳ متر میرسد. اگر عرض کار انواع کششی، بیش از ۴ متر شود، معمولاً آنها را سه تکه میسازند. تکه ها یا قسمتهای کناری قابل تا شدن بر روی تکه مرکزی هستند.
دیسک آفست
-این نوع هرسهای بشقابی از این جهت به این نام خوانده میشوند که تمایل به حرکت در یک طرف نقطه اتصال تراکتور دارند. این هرسها دارای دو گروه بشقاب میباشند، یک گروه بشقاب در جلو که خاک را به یک جهت (معمولاً به طرف بیرون) ریخته، و یک گروه بشقاب در عقب که خاک را در جهت مخالف (معمولاً به طرف داخل) میریزد.
– این نوع هرسها در هنگام کار معمولاً در سمت راست ( در پشت تراکتور) قرار میگیرند، اما انواعی که در سمت چپ واقع میشوند نیز وجود دارد. عمل تمایل به حرکت در یک طرف این هرسها، آنها را به خصوص مناسب کار در زیر شاخه های پایین درختان باغات میوه میسازد، و در بعضی از مناطق این نوع هرسهای بشقابی بنام دیسکهای باغی معروفند.
-هرسهای بشقابی آفست ممکن است از نوع سوار، کششی با چرخ برای حمل و نقل آسانتر یا کششی بدون چرخ باشند. این هرسها دارای وزن نسبتاً زیادتری در هر متر از عرض برش میباشند، لذا برای خاکورزی اولیه سنگین مناسبترند و انواع نوع سوار آنها کاملاً محدود است.
-افزایش عرض کار هرسهای بشقابی آفست، وزن بیشتر آنها، اندازه بزرگتر بشقابها و در دسترس بودن تراکتورهای قویتر، باعث جایگزینی این هرسها به جای گاوآهنهای بشقابی در بعضی از مناطق شده است. عرض برش هرسهای بشقابی آفست در انواع مختلف متفاوت بوده و بین ۳/۱ تا ۹ متر میباشد.
دیسک شخم کن
-هرسهای بشقابی شخم کن معمولاً از نوع هرسهای بشقابی دو زانویی و آفست میباشند و مخصوص زمینهای سخت و خاشاک زیاد ساخته میشوند. از آنجا که این نوع هرسها برای شرایط بسیار سخت دیسک زدن ساخته میشوند، دارای شاسی سنگینتر، بشقابهای بزرگتر، فضای بیشتر بین بشقابها و استحکام بیشتر نسبت به انواع دیگر هرسهای بشقابی میباشند.
-در مناطقی که شخم عمیق و پوشش کامل خاشاک به وسیله گاوآهن برگرداندار مورد نظر و موردنیاز نیست، از هرسهای بشقابی شخم کن میتوان برای خاکورزی اولیه استفاده کرد. چنانچه با این نوع هرسهای بشقابی سنگین- کار، یک یا دو بار زمین خاشاک دار دیسک زده شود، این هرسها خاشاک را در عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر از سطح خاک (حتی در عمقهای بیشتری در خاکهای سبکتر) مخلوط کرده، پوشش مناسبی از خاشاک در سطح خاک بجای میگذارند و بدین ترتیب بستر بذر قابل قبولی را آماده میسازند. با به جای گذاشتن قسمتی از خاشاک در سطح خاک (پوشش نسبی با خاشاک)، هرسهای بشقابی شخم کن در کاهش فرسایش بادی و آبی خاک و جذب ریزشهای جوی کمک میکنند (۱).
نتیجه گیری
استفاده از دیسکها در کشاورزی و آماده سازی زمین برای کشاورزان از اهمیت خاصی برخوردار است. دیسکها براساس نوع کاربرد، تعداد بشقابها، تعداد پره ها و قیمتها متنوع میباشند. کشاورزان باید قبل از خریداری دیسکها، اطلاعات کامل آنها را جستجو کنند.
واژه نامه
دیسک یک زانویی: Single-Action Disk Harrows
دیسک دو زانویی (تندوم): Tandem or Double- Action Disk Harrows
دیسک افست یا کناری: Offset Disk Harrows
دیسک شخم کن: Plowing Disks
دیسک باغی: Orchard Disks
منابع
۱-تراکتورها و ماشینهای کشاورزی. (جلد اول). داوود منصوری راد. انتشارات دانشگاه بوعلی سینا. ۱۳۸۹.