بیماری ها و آفات زعفران (Saffron)

نویسنده: انسیه اسماعیلی

مقدمه

زعفران یا طلای‌سرخ با نام علمی Crocus sativus L. یکی از قدیمی‌ترین و گران‌ترین ادویه‌های دنیا به‌شمار می‌رود. به دلیل اینکه ایران بزرگترین تولیدکننده زعفران در جهان است، به اهمیت زعفران در کشور پی‌میبریم. با توجه به تولید انبوه زعفران در ایران باید آفات و بیماری‌های مربوط به آن را بشناسیم که بتوانیم پیش از شیوع از خسارت اقتصادی جلوگیری کنیم.(۱)(۱۴)

بیماری‌ها

پوسیدگی قارچی بنه زعفران (saffron corm rot)

عامل بیماری: F. oxysporum f. sp. gladioli

بیماری پوسیدگی فوزاریومی خسارت‌زاترین بیماری زعفران است که باعث کاهش شدید عملکرد و کیفیت بنه‌های دختری تولید شده می‌شود. شروع پوسیدگی اغلب از محل زخم‌ها یا شکاف‌هایی است که هنگام عملیات‌های کشاورزی در بافت بنه ایجاد می‌شود.(۳)(۴)

علائم بیماری: علائم اصلی این بیماری در طول دوره گلدهی رخ می‌دهد. در گیاهان آلوده ما با مرگ گیاهچه، زردی و پژمردگی جوانه‌ها، پوسیدگی ابتدای ساقه، لکه‌های سفیدرنگ روی بنه و در نهایت پودر قهوه‌ای یا سیاهرنگی از بافت‌های پوسیده و اندام قارچ‌های بیمارگر در ناحیه تحتانی بنه‌ها مواجه می‌شویم.(۱۵)(۱۶)

در میزبان‌های دیگر نظیر گلایول، زنبق و زعفران زینتی ایجاد پژمردگی و زردی اندام‌های هوایی، بافت‌مردگی و پوسیدگی اندام زیرزمینی ایجاد می‌کند.(۲) علائم پوسیدگی بنه با مراحل جوانه زنی و ایجاد ریشه شروع می شود و تا زمان نگهداری بنه ها ادامه می یابد.

عامل بیماری می‌تواند به راحتی برای مدت زیادی در خاک زنده بماند.(۴)

کنترل

1. رعایت قرنطینه
2. رعایت اصول بهداشتی
3. تناوب زراعی، حذف و سوزاندن گیاهان آلوده
4. تهیه پیازهای عاری از آلودگی
5. رعایت عمق و تراکم کاشت
6. قبل از کشت،بنه‌ها به مدت ۲۰ دقیقه در محلول دو در هزار دیفولتان (کاپتافول ۸۰ درصد)، باویسـتین (کاربندازیم ) وبنلات (بنومیل) تیمار شده‌اند.(۱۷)
7. کنترل بیولوژیک با Pseudomonas fluorescens و Trichoderma harzianum رشد قارچ را کاهش می‌دهند.(۶)(۱۸)

دیگر عوامل ایجاد پوسیدگی بنه در مزارع زعفران ایران: (۲) (۵) (۶)

1. Rhizopus stolonifera
2. Penicillium digitatum
3. Aspergillus niger
4. Rhizoctonia crocorum
5. solani
6. Alternaria alternata
7. Fusarium acuminatum

پوسیدگی باکتریایی بنه زعفران(saffron corm rot)

عامل بیماری: Burkholderia gladioli pv. gladioli

بورخلدریا(Burkholderia) یکی از عوامل باکتریایی در خاک زندگی می‌کند که بعضی گونه‌های آن هم می‌توانند بعنوان عامل بیوکنترل به گیاهان کمک کنند و برخی دیگر عامل ایجاد بیماری در گیاهان می‌شوند.

علائم بیماری: در مزارع زعفران با خشکیدگی و زردی زودهنگام برگ‌ها در اواسط زمستان وکچلی مزرعه مواجه‌شدیم. در قسمت‌های آلوده پیازهای کم رشد و  عدم ظهور برگ‌ها مشاهده شد. در زمان گلدهی علائم بصورت نرمی و لهیدگی جوانه‌های تازه روییده ‌شده در داخل خاک که در پی آن عدم بیرون آمدن جوانه‌ها از خاک و زردی را به‌دنبال دارد. پس به‌صورت کلی تعداد گل‌ها تا حدود ۸۰ درصد کاهش یافته و رویش برگ نیز دچار اختلال می‌گردد. اما بیشترین آسیب روی بنه زعفران به‌صورت نقاط قهوه‌ای رنگ تیره در قسمت تحتانی یا زیرین که ابتدا ریز بوده و به‌تدریج توسعه می‌یابد و به‌صورت سوختگی نمایان می‌شود. این نقاط تیره روی برگ‌ها نیز می‌تواند دیده‌شود. این عامل بیماری راه ورود عوامل دیگر را هموار می‌کند که باعث لهیدگی بنه شوند. افزایش غیرمعمول رویش جوانه روی بنه آلوده نیز از علائم دیگر است. (۷) (۱۹)(۲۰) (۲۱)

باﻛﺘﺮی ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻴﻤﺎری از ﻃﺮﻳﻖ ﺧﺎک، آب آﺑﻴﺎری و ادوات ﻛﺸﺎورزی می‌تواند منتشر شود. همچنین این باکتری برای مدت طولانی در خاک دوام می‌آورد.

برنج، ارکیده، گلایول، زنبق و دیگر گیاهان زینتی نیز میزبان این باکتری هستند.(۲۱)

کنترل

1. استفاده از پیازهای سالم و عاری از آلودگی
2. رعایت اصول بهداشتی
3. نداشتن رطوبت پیازها هنگام برداشت
4. استفاده از انبار مناسب برای نگهداری و ترجیحا عدم انبارداری
5. رعایت اصول کاشت مثل نوع خاک و عمق کاشت
6. عدم آبیاری زیاد(تابستانه)
7. خودداری از استفاده کودهای دامی نپوسیده بدلیل همراه داشتن آلودگی

سیاهک زعفران (Saffron Smut)

عامل بیماری: قارچ Fumago

علائم بیماری: با حمله این قارچ به برگ‌ها شاهد لکه‌هایی ریز قهوه‌ای رنگ هستیم که به‌مرور تیره‌تر و بیشتر می‌شود و کل برگ را فرا می‌گیرد. این عامل می‌تواند به بنه هم حمله کند.

کنترل

1. جمع‌آوری و حذف برگ‌ها و بنه‌های آلوده
2. ضدعفونی بنه‌ها با سموم شیمیایی مثل مانکوزب، زینب و کاربوکسین تیرام

آفات

کنه بنه زعفران

نام آفت: Rhisoglyphus robini claparede, 1869

طبقه‌بندی: Acari:Acaridae

کنه بنه ‌زعفران یکی از مهمترین آفات پیاز، ریزوم، غده، بنه گیاهان زینتی و زراعی در سراسردنیا می باشد.

با حمله این آفت به بنه زعفران و تغذیه از آن موجب ایجاد زخم و در پی آن رشد و توسعه عامل قارچی و باکتریایی پوسیدگی و لهیدگی می‌شود. این کنه می‌تواند از طریق بنه‌های آلوده به مزارع سالم انتقال پیدا کنند.

تغذیه از بنه موجب ایجاد تونل و حفره‌ای سیاه‌رنگ می‌کند که کنه می‌تواند در آنجا شروع به زاد و ولد کند.

علائم و عوارض ایجاد شده توسط کنه: باعث زرد شدن و کاهش رشد زعفران و در نهایت از بین رفتن پیازها می‌شود. باریک تر و کوتاه تر شدن برگ های بوته های زعفران آلوده نسبت به بوته های سالم و همچنین خزان زودتر از معمول بوته های آلوده نیز از خسارت این آفت محسوب می‌شود. در بوته‌های شدیداً آلوده تغییراتی در گل نظیر کم رنگ شدن گلبرگ‌ها، ریز شدن و پیچیدگی کلاله بوجود می‌اید.

ویژگی‌های ظاهری کنه:

1. جثه میکروسکوپی به طول کمتر از یک میلیمتر، بیضی شکل، به رنگ سفید کدر.
2. پاهای این کنه کوتاه و سخت به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز با تعداد زیادی مو و خار بر روی آن‌ها

این کنه به‌دلیل مغذی بودن زعفران نسبت به میزبان‌ها دیگر مثل پیاز خوراکی و غده سیب‌زمینی دارای طول دوره زندگی کمتری است.(۸) این کنه همچون سایر عوامل مخرب با مطلوب بودن رطوبت، دما و غذا فعالیت بیشتری دارد. این کنه آفتی چندنسلی است و می‌تواند در تمام طول سال فعالیت کند.

کنترل

1. عدم آبیاری تابستانه(رطوبت کافی برای فعالیت کنه فراهم می‌شود.)
2. استفاده از بنه‌هایی که هنگام برداشت خشک باشند
3. استفاده از بنه سالم
4. رعایت اصول حمل و نقل
5. ضدعفونی بنه‌ها با اختالط کنه کش بیومایت (Biomite, 24SC) به نسبت سه در هزار + قارچ کش ایپرودیون+کاربندازیم(رورال تی اس WP % 52.5) به نسبت یک و نیم در هزار + باکتری کش نوردکس(COBRE NORDOX WG)به نسبت یک و نیم در هزار به صورت اسپری پاشی بنه ها قبل از کاشت.(۹)
6. کوتاه نمودن زمان خروج بنه از زمین مادری تا کاشت مجدد(۱۰)
7. شخم عمیق، تناوب زراعی و آفتاب‌دهی و عدم استفاده از کود دامی
8. رعایت عمق کاشت
9. استفاده از سرما(۲۲)

تریپس زعفران

نام آفت: Thrips tabaci Lindeman, 1889

طبقه‌بندی: Thripidae: Thripinae

حشراتی مانند تریپس را می توان در برگ های زعفران به صورت لکه های سفید و زرد تشخیص داد که به این لکه‌ها ردپای تریپس می‌گویند. برگ‌های آلوده عموماً زودتر خزان می‌کنند.

ویژگی‌های ظاهری:

1. حشره بالغ به رنگ زرد تا قهوه ای روشن
2. دارای بالهای باریک ونوک تیزبا ریشک های طویل در حاشیه عقبی
3. روی بال های رویی دو رگ طولی وجود دارد

ماده ۸۰-۱۰۰ تخم در بافت های گیاهی می گذارد. بعد از ۴ روز از تخم بیرون می آیند. شفیره‌ها(یک مرحله رشدی تریپس) تا زمان بلوغ در زیر زمین می مانند. پوره‌ها و حشرات بالغ با خراش دادن سطح رویی برگ زعفران از مواد سلولی تغذیه می‌کنند. این آفت ممکن است ناقل عوامل بیماریزای دیگر نظیر عوامل ویروسی باشد. این حشره زمستان را به صورت حشره بالغ روی برگ‌های گیاهان میزبان نظیر زعفران، یونجه وعلف‌های هرز موجود یا درسطح خاک یا بقایای نباتات مختلف می‌گذراند.

لازم به ذکر است که این آفت روی عملکرد سال آینده زعفران تاثیر گذاشته وباعث کاهش آن می‌شود.

کنترل

1. مبارزه با علف‌های هرز مزرعه جهت ازبین بردن آفت
2. استفاده از Pyrethrin حشره‌کش

جوندگان

خوراک اصلی جوندگان مواد گیاهی است که شامل بذر، ساقه، ریشه، پیاز، ریزوم، برگ و پوست تنه گیاهان میباشد، از این رو به عنوان گروهی از آفات خسارتزا در کشاورزی مهم هستند. علاوه بر خسارتزا بودن، آنها می‌تونند بیماری‌های خطرناکی را به انسان و دام منتقل کنند.

1. موش‌ها

موش کور(mole)

نام علمی: Ellobius fuscocapillus Blyth, 1843

• جوندهای کوچک با طول بدن حدود ۱۱۰ تا ۱۱۵ میلیمتر
• رنگ پشت بدن، قهوهای روشن مایل به قرمز و روی سر سیاه رنگ
• چشمها و گوشها خیلی ریز
• دندان های پیشین موش کور، خیلی رشد کرده که از آن جهت کندن زمین هم استفاده میکند
• لانه‌های این جانور خیلی منشعب و گسترده
• وجود تودههای خاک به
• شکل دهانه آتشفشان با فاصله نزدیک روی سوراخها که مسیر النه را مشخص میکند، نشانه وجود موش‌کور است
• دارای ۳ نسل در سال

خسارت: تغذیه از پیازهای زعفران و ایجاد حفره‌های زیاد که در نتیجه موجب هدر رفت آب می‌شود.(۱۲)

موش ورامین

نام علمی: Nesokia indica (Gray and Hardwicke, 1830)

• طول بدن آن ۱۴تا۲۰ سانتیمتر
• رنگ بدن خاکستری، قهوه‌ای روشن تا تیره مایل به خرمایی
• دم نسبتا بدوم مو و پوشیده از فلس
• لانه موش به عمق ۲۵ سانتیمتر هم می‌رسد
• بالا بودن جمعیت از اردیبهشت تا اوایل مهر

خسارت: با تغذیه شدید از بنه و ریشه زعفران موجب تنک شدن مزارع می‌شود.

از دیگر موش‌ها می‌توان به موش دوپا، موش خانگی و موش صحرایی اشاره کرد که با تغذیه از برگ و پیاز خسارتی را به مزارع وارد می‌کنند.(۱۲)

کنترل موش‌ها

1. کاهش پرچین‌ها به دلیل ازبین رفتن محیط امن موش‌ها. همچنین امکان شکار شدن آن‎‌ها توسط شکارچیان را بالا می‌برد.
2. مبارزه شمیایی به صورت استفاده از طعمه مسموم(فسفردوزنگ) یا سموم شیمیایی. میتوان با در نظر گرفتن رنگ برگ‌های زعفران به محل فعالیت موش‌های تغذیه‌کننده از پیاز زعفران پی برد و مبارزه را آغاز کرد. استفاده از سموم شیمیایی می‌تواند به صورت گازدهی در دالان‌ها فعالیت آن‌ها باشد. سمومی که تولید گازهای سمی می‌کنند می‌توان به فستوکسین یا فسفید آلومینیوم اشاره کرد. توصیه می‌شود قبل از استفاده از قرص سمی، نیم لیتر آب داخل دالان ریخته شود که تصعید گازسمی با سرعت انجام شود.
3. تله‌گذاری
4. ازبین بردن دالان‌ها با شخم(۱۱)(۱۲)
5. کشت نعناع در نزدیکی مزارع زعفران چون باعث دفع موش‌ها می‌شود.
6. دوددهی به دالان‌ها با استفاده از اگزوز موتور

سموم مورد استفاده: Brodifacoum، Zinc phosphide، Aluminium phosphide، Agrid3.

خرگوش‌ها

خرگوش اروپایی

نام علمی: Lepus europaeus

• دارای جثه بزرگ
• طول بدن آن ۵۵ تا ۶۸ سانتیمتر
• وزن آن ۴ تا ۷ کیلوگرم
• رنگ سطح پشتی زرد مایل به زیتونی
• فعالیت در تمام طول سال

خسارت: زخمی کردن پیازها و خوردن برگ‌های زعفران(بیشتر در فصل پاییز و زمستان)

کنترل: مشابه کنترل موش

1. محصور کردن مزرعه و تله گذاری
2. استفاده از طعمه مسموم با فسفردوزنگ(به میزان ۵/۲ درصد در بلغور گندم روغن زده)
3. استفاده از سم Pindone

تشی یا جوجه‌تیغی

نام علمی: Hystrix indica

• بزرگترین جوندهای است که در ایران
• شب فعال
• طول بدن تا ۸۰سانتی متر
• وجود سیخ های بلند ونوک تیزروی بدن
• وزن تا حدود ۲۰ کیلوگرم(۱۳)

خسارت: تغذیه از پیاز زعفران

کنترل: مشابه کنترل موش و خرگوش

1. استفاده از محلول کلروپیکرین
2. استفاده از طعمه مسموم
3. استفاده از سموم گازی و قرص های فستوکسین
4. حصارکشی اطراف مزارع زعفران
5. تخریب لانه‌ها

از دیگر جانوران خسارتزا به مزارع می‌توان به آهو، گوزن، حیوانات اهلی و پرندگان اشاره کرد.

---

منابع

1. ارزیابی کلنیزاسیون ریشه و ترکیبات بیوشیمیایی زعفران تحت رژیم آبیاری،تلقیح قارچ میکوریز آربوسکولار و کود دهی آلی، مریم حبیبی و همکاران، نشریه علمی زیست‌شناسی خاک، ۱۴۰۱.
2. بررسی وضعیت آلودگی به بیماری پوسیدگی فوزاریومی بنه در مزارع زعفران ایران، نیما خالدی و همکاران، زراعت و فناوری زعفران، ۱۴۰۲.
3. بیماری شناسی گیاهی، جرج ان. اگریوس، آییژ،۱۳۸۹. (ترجمه)
4. اولین گزارش بیماری پوسیدگی بنه زعفران وحشی ناشی از Fusarium oxysporum درایران، قاسم نجاری و همکاران، زراعت و فناوری زعفران، ۱۳۹۷.
5. اتیولوژی پوسیدگی بنه‌ی زعفران در شهرستان خرم‌آباد، سید حسین وفائی و همکاران، نشریه پژوهش‌های زعفران، ۱۴۰۱.
6. شناسایی برخی از قارچ‌های عامل پوسیدگی بنه زعفران و کنترل آنها، آیت‌الله سعیدی‌زاده، زراعت و فناوری زعفران، ۱۳۹۳.
7. بیماری پوسیدگی باکتریایی بنه و برگ زعفران، مریم خضری و همکاران، ۱۴۰۱.
8. بررسی بیولوژی کنه robini در شرایط آزمایشگاهی بر روی پیاز زعفران، رحیمی و همکاران، مجله علمی کشاورزی، ۱۳۷۲.
9. ارزیابی کارائی سموم درضد عفونی و کنترل خسارت آفات و بیماریهای بنه زعفران در شرایط آزمایشگاهی و مزرعه ای، رحیمی و همکاران، گزارش نهایی بخش تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی خراسان، ۱۳۹۶.
10. کنه بنه زعفران و توصیه های کاربردی به منظور کاهش خسارت، حسن رحیمی، نشریه ترویجی زعفران، ۱۳۹۷.
11. مدیریت تلفیقی جوندگان خسارتزای کشاورزی، محمدباقر شاهرخی و همکاران، انتشارات تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی، ۱۳۹۴.
12. راه‌های پیشگیری و کنترل خسارت موش کور و موش ورامین در مزارع زعفران، حسن رحیمی و همکاران، مجله ترویجی زعفران، ۱۳۹۷.
13. بررسی خسارت تشی (Kerr indica Hystrix) به درختان میزبان و کنترل آن درمنطقه حفاظت شده سفیدکوه شهرستان دوره چگنی، شهرام مهدی کرمی، علوم و تکنولوژی محیط زیست، ۱۴۰۱.
14. https://www.fao.org/home/en.
15. Occurrence of (Fusarium oxysporum f. sp. gladioli) on saffron in Italy, Cappelli, C., Phytopathologia Mediterranea, 1994.
16. Corm rot diseases of saffron in Kashmir valley, Hassan, M. G. et al., Indian Phytopathology,2003.
17. Control of corm rot of saffron, Shah, A. et al, Progressive Horticulture, 1984.
18. Corm Rot of Saffron: Epidemiology and Management, Vishal Gupta et al., Agronomy, 2021.
19. Burkholderia gladioli, Saffron crop protection, Mohammad Bazoobandi et al., 2020.
20. Diversity and occurrence of Burkholderia spp. in the natural environment, Compant, S.et al., FEMS Microbiology Review, 2008.
21. Identification and characterization of Burkholderia isolates obtained from bacterial rot of saffron (Crocus sativus L.) grown in Italy, Mario Fiori et al., Phytopathologia Mediterranea, 2014.
22. Rhizoglyphus robini, a pest mite of saffron, is unable to resist extracellular ice formation, Hamzeh Izadi et al., 2023.