ضدعفونی بذر قبل از کاشت
نویسنده: رویاستاری
مقدمه
ضدعفونی بذر قبل از کاشت یکی از مهم‌ترین و ضروری‌ترین اقداماتی است که برای پیشگیری از بیماری‌ها و آفات در مراحل ابتدایی رشد گیاهان انجام می‌شود. بیماری‌های قارچی، باکتریایی و ویروسی به‌طور قابل‌توجهی می‌توانند تأثیر منفی بر میزان جوانه‌زنی، رشد و عملکرد گیاهان داشته باشند. یکی از روش‌های مؤثر برای کنترل این بیماری‌ها استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده بذر است. در این مقاله به بررسی انواع مواد و سموم ضدعفونی‌کننده بذر، روش‌های استفاده از آن‌ها، اهمیت این فرآیند در کشاورزی، و تأثیرات آن‌ها بر سلامت بذر و محیط زیست پرداخته خواهد شد.
اهمیت ضدعفونی بذر
بذور یکی از مهم‌ترین منابع انتقال بیماری‌های گیاهی هستند. بسیاری از بیماری‌ها مانند پوسیدگی ریشه، زردی برگ، و بیماری‌های قارچی از طریق بذور آلوده منتقل می‌شوند. این امر می‌تواند باعث کاهش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی و همچنین افزایش هزینه‌های کنترل بیماری‌ها شود. به‌منظور جلوگیری از این مشکلات، ضدعفونی بذر پیش از کاشت ضروری است. این فرآیند از رشد بیماری‌ها در ابتدا و در نتیجه از کاهش بازده گیاهان جلوگیری می‌کند.(۲)
انواع مواد ضدعفونی‌کننده بذر
مواد ضدعفونی‌کننده بذر به‌طور کلی به دو دسته شیمیایی و بیولوژیکی تقسیم می‌شوند. در این بخش، به بررسی انواع این مواد و نحوه عملکرد آن‌ها می‌پردازیم.
الف)مواد ضدعفونی‌کننده شیمیایی: مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده بذر به‌طور عمده برای کنترل بیماری‌های قارچی و باکتریایی استفاده می‌شوند. این مواد معمولاً دارای خاصیت آنتی‌میکروبیال هستند و به‌طور مستقیم باکتری‌ها و قارچ‌ها را از بین می‌برند. از رایج‌ترین مواد ضدعفونی‌کننده شیمیایی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:۱- فنیکول: فنیکول یک ضدعفونی‌کننده قوی است که به‌ویژه برای کنترل بیماری‌های قارچی مانند سفیدک پودری و قارچ‌های خاکزی استفاده می‌شود. این ماده با کشیدن لایه‌ای محافظ بر روی سطح بذر، از آلوده شدن آن به میکروارگانیسم‌های مضر جلوگیری می‌کند. ۲-پروپیکونازول: این قارچ‌کش از جمله ضدعفونی‌کننده‌های رایج است که برای کنترل بیماری‌های قارچی بذر مانند سفیدک‌ها و پوسیدگی ریشه‌ها استفاده می‌شود. پروپیکونازول اثرات طولانی‌مدتی بر بذر دارد و از رشد قارچ‌ها بر روی بذر جلوگیری می‌کند.۳- بنومیل: بنومیل از قارچ‌کش‌های سیستمیک است که به‌ویژه برای ضدعفونی بذور گیاهان مختلف مانند گندم، جو، و برنج استفاده می‌شود. این ماده اثرات درمانی خوبی بر بیماری‌های قارچی مانند کپک سیاه و پوسیدگی ریشه دارد.۴- آلترین: آلترین یک سم ضدقارچی است که برای کنترل بیماری‌های قارچی نظیر سفیدک‌ها و برخی بیماری‌های خاکزی استفاده می‌شود. این سم به‌ویژه برای دانه‌های گیاهان روغنی مانند سویا و آفتابگردان مناسب است.
ب) مواد ضدعفونی‌کننده بیولوژیکی: در دهه‌های اخیر، استفاده از مواد بیولوژیکی به‌عنوان جایگزینی برای مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده بذر افزایش یافته است. این مواد به‌طور طبیعی از منابع میکروبی یا گیاهی به‌دست می‌آیند و می‌توانند به‌طور مؤثر بیماری‌های گیاهی را کنترل کنند بدون آنکه آسیب زیادی به محیط زیست وارد کنند. برخی از این مواد عبارتند از:۱- پروبیوتیک‌ها (باکتری‌های مفید): برخی از باکتری‌ها مانند باسیلوس و تریکودرما می‌توانند به‌عنوان ضدعفونی‌کننده‌های بیولوژیکی استفاده شوند. این باکتری‌ها با تولید آنزیم‌ها و مواد ضدقارچی، رشد قارچ‌ها و باکتری‌های مضر را مهار می‌کنند و به گیاهان کمک می‌کنند تا از بیماری‌ها محافظت شوند.۲- آزمایش‌های استفاده از عصاره‌های گیاهی: عصاره‌های گیاهی مانند عصاره سیر و عصاره درخت چای به‌دلیل خاصیت ضدقارچی و ضدباکتریایی قوی خود می‌توانند به‌عنوان ضدعفونی‌کننده‌های طبیعی بذر مورد استفاده قرار گیرند. این عصاره‌ها به‌ویژه در کشاورزی ارگانیک بسیار محبوب هستند.۳-میکروارگانیسم‌های آنتاگونیست: میکروارگانیسم‌هایی مانند تریکودرما و سودوموناس به‌عنوان رقیب‌های طبیعی قارچ‌ها و باکتری‌های مضر عمل می‌کنند. این میکروارگانیسم‌ها می‌توانند با ایجاد رقابت برای منابع، از رشد قارچ‌های بیماری‌زا جلوگیری کنند.(۱)
روش‌های استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده بذر
استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده بذر به‌طور معمول به دو روش انجام می‌شود:۱- غوطه‌وری بذر در محلول ضدعفونی‌کننده: این روش یکی از رایج‌ترین و ساده‌ترین روش‌های ضدعفونی بذر است. در این روش، بذور به مدت معین (معمولاً چند دقیقه) در محلول ضدعفونی‌کننده غوطه‌ور می‌شوند و سپس خشک می‌شوند. این روش برای مواد شیمیایی و بیولوژیکی قابل استفاده است.۲- پاشش یا اسپری کردن محلول بر روی بذر: در این روش، محلول ضدعفونی‌کننده به‌صورت اسپری بر روی بذر پاشیده می‌شود. این روش به‌ویژه برای کودها و مواد بیولوژیکی مناسب است.۳- استفاده از پودر ضدعفونی‌کننده: برخی از مواد ضدعفونی‌کننده به‌صورت پودر در دسترس هستند. در این روش، پودر به بذرها اضافه شده و بذرها به‌طور یکنواخت پوشش داده می‌شوند. این روش برای مواد شیمیایی مانند بنومیل و پروپیکونازول رایج است.(۲)
تأثیرات ضدعفونی بذر بر سلامت گیاهان
ضدعفونی بذر نه‌تنها به‌طور مستقیم از انتقال بیماری‌ها جلوگیری می‌کند، بلکه تأثیرات مثبتی نیز بر جوانه‌زنی و رشد اولیه گیاهان دارد. برخی از این تأثیرات عبارتند از:۱- افزایش درصد جوانه‌زنی: با از بین بردن عوامل بیماری‌زا بر روی بذر، محیط بهتری برای جوانه‌زنی بذر فراهم می‌شود و در نتیجه درصد جوانه‌زنی افزایش می‌یابد.۲- رشد سریع‌تر ریشه‌ها و ساقه‌ها: گیاهانی که بذور آن‌ها ضدعفونی شده‌اند، معمولاً رشد سریع‌تری دارند. این امر به‌ویژه در دانه‌های حساس به بیماری‌ها اهمیت زیادی دارد. ۳-افزایش مقاومت گیاه در برابر استرس‌های محیطی: گیاهان ضدعفونی‌شده نسبت به بیماری‌ها و شرایط محیطی مانند خشکی و سرما مقاوم‌تر هستند، چراکه سیستم دفاعی آن‌ها تقویت می‌شود.(۱)
تأثیرات زیست‌محیطی استفاده از سموم ضدعفونی‌کننده
استفاده از سموم شیمیایی برای ضدعفونی بذر می‌تواند اثرات منفی بر محیط زیست داشته باشد. این سموم ممکن است به‌طور مستقیم وارد خاک، آب‌های سطحی و زیرزمینی شوند و باعث آلودگی منابع آبی و خاکی گردند. علاوه بر این، برخی از سموم شیمیایی می‌توانند تأثیرات منفی بر موجودات غیرهدف مانند حشرات مفید و میکروارگانیسم‌های خاک داشته باشند. به همین دلیل، استفاده از مواد بیولوژیکی به‌عنوان جایگزینی برای سموم شیمیایی در حال افزایش است.(۱)
منابع
۱-مبانی و تکنیک‌های ضدعفونی بذر، محمدرضا شریفی، دانشگاه تهران، ۱۳۹۲.
۲-سموم ضدعفونی‌کننده بذر و کشاورزی پایدار، حسین موسوی، نشر دانشگاهی، ۱۳۹۴.
۳-مدیریت علف های هرز در مرحله گیاهچه ای با تاکید بر پوشش دار کردن بذر برنج در نظام کشت مستقیم، اسمعیل تبار و همکاران، به زراعی کشاورزی، ۲۰۲۲.