نقش هرس در شکلدهی و بهبود عملکرد درختان میوه
نویسنده: مهناز زهیری
مقدمه
هرس چیست؟ پس از احداث باغ میوه، باید به صورت مرتب نهالهای کاشته شده را هرس و مراقبت کرد. هرس و مراقبت از آنها باعث میشود که نهالها رشد رویشی و زایشی خود را به طور نرمال انجام دهند، باردهی خوبی داشته باشند و کیفیت و کمیت محصول افزایش پیدا کند. با توجه به عادت گلدهی، نوع شاخه و خصوصیات رشدی در هر یک از گونه های درختان میوه، روشهای مختلفی برای هرس درختان میوه به کار میرود (۲).
تعریف هرس
هرس به معنی بریدن، حذف کردن، خم کردن بخش اضافی درخت (تمام یا قسمتی از شاخه، ریشه، برگ، گل، میوه و یا پوست درخت که طبق اصول و فنون معین انجام شود را، هرس میگویند. عمل هرس بر رشد رویشی (تولید شاخه و برگ) و زایشی (تولید گل و بذر) گیاه و افزایش کیفیت و کمیت محصول و همچنین ایجاد فرم دلخواه و مناسب برای درخت، تأثیر دارد.
فواید هرس درختان میوه
هرس کردن درختان میوه تأثیرات مثبت زیادی دارد. از جمله این تأثیرات به قرار زیر است:
۱-افزایش کمی و کیفی محصول
۲-متعادل شدن میزان محصول سالانه و در نتیجه جلوگیری از سال آوری درختان ایجاد زاویه مناسب بین شاخه و تنه ی درخت که باعث افزایش استحکام آن میشود.
۳-حذف شاخه های آفت زده و بیمار
۴-ایجاد تعادل بین حجم شاخ و برگ و حجم ریشه ی گیاه برای تنظیم قدرت رشد رویشی و زایشی
۵-جوان کردن درختان مسن
۶-ایجاد فرم مطلوب و مناسب برای تأثیر در فرآیند فیزیولوژیکی درخت
زمان هرس
۱-هرس زمستانه یا هرس سیاه: هرس زمستانه از بعد از خزان (افتادن برگها) درختان تا قبل از باز شدن جوانه ها در بهار انجام میشود.
۲-هرس تابستانه یا هرس سبز: هرس تابستانه از اوایل تا اواخر تابستان انجام میشود و به عنوان هرس مکمل در مورد بعضی از درختان میوه از جمله انگور، هلو، انجیر و درختان سیب انجام میشود. هرس تابستانه بیش از هرس زمستانه باعث کاهش رشد درخت میشود. اثر این هرس کوچک کردن درخت و بالا بردن کیفیت میوه در اثر افزایش نفوذ نور به درخت است.
تأثیر هرس بر شکلدهی درختان میوه
هرس و شکلدهی بیشتر بر روی نهالهای جوان یک تا سه ساله انجام میشود. هرس باعث ایجاد شکل و ظاهر مناسب با توجه به حجم نهال میشود که بتواند عملکرد و کیفیت مناسبی را داشته باشد (۲). همچنین هرس باعث ورود نور بیشتر به تمامی قسمتهای درختان، تنظیم ارتفاع و پراکندگی شاخه‌ها، تقویت شاخه های اصلی و بالا بردن قدرت تحمل آن ها نسبت به فشار ناشی از وزن میوه و برف و یخ زمستانه و بالا بردن مقاومت در برابر باد را نام برد. در زیر انواع هرس شکلدهی را توضیح می‌دهیم.
هرس گرد یا آزاد
هرس گرد را بر حسب ارتفاع پایینترین انشعاب شاخه از سطح زمین انجام میدهند به این صورت که در نهایت شکل گرد حاصل میشود. از این هرس برای ایجاد ظاهر مرتب درختان باغ، دسترسی و دید خوب به تمامی درختان میوه از آن استفاده میکنند.
هرس هرمی
در این نوع هرس به درخت اجازه داده میشود که به طور طبیعی در حالی که شاخه مرکزی آن از شاخه های فرعی بلندتر است، رشد کند. و هرس فقط در شاخه های فرعی اضافی و شاخه های پایینی انجام میشود. در این نوع هرس طول شاخه های پایینی آنها بیشتر از شاخه های فرعی بالاتر که جوانتر هستند، میباشند و شکل یک هرم یا مخروط به خود میگیرند. معمولاً این درختان دارای ارتفاع زیاد و قطر شاخه کم میباشند و به این همین دلیل، کار کردن با آنها دشوار است. بنابراین دقت کنید که از این روش هرس برای درختان میوه استفاده نمیکنند. گرچه در برخی منابع گفته میشود که در مورد هلو و آلوی ژاپنی قویترین و پر محصولترین درخت را ایجاد میکند.
هرس شلجمی
این هرس بیشتر در درختان میوه و برای محدود کردن ارتفاع درختانی مانند گلابی، برخی از انواع سیب، زردآلو، آلو، بادام، گردو، خرمالو، و پسته به کار میرود. در این نوع هرس تمامی شاخه‌های مرکزی و جانبی درخت با یک ارتفاع هرس میشوند. و به محض اینکه شاخه ای از شاخه های دیگر بلند شود، هرس میشود.
هرس جامی
هرس جامی بیشتر برای هلو و آلوی ژاپنی و گاهی برای برخی از رقمهای سیب و بادام بکار میرود. مزیت این نوع هرس باز بودن قسمت مرکزی شاخه ها و نفوذ نور کافی به درون آن میباشد. مهمترین عیب این شکل این است که محل اتصال شاخه های اصلی به تنه به دلیل تراکم آنها به نسبت ضعیف است و همیشه این خطر وجود دارد که در اثر وزن میوه و فشار ناشی از برف و یخ زمستانه تنه یک یا چند شکاف از وسط بردارد و درخت از بین برود.
هرس پهن داربستی
در هرس پهن داربستی درختان به صورت دو بعدی هرس میشوند. درختان با سیستم داربستی به صورت افقی یا عمودی رشد میکنند. در این نوع هرس بیشترین نوردهی و هواخوری را دارد. همچنین این نوع هرس زود به بار مینشینند، میزان تولیدشان بالاست و انجام کارهای باغبانی بر آنها نیز مکانیزه و ساده تر از شکلهای دیگر میباشد (۱).
کوتاه کردن شاخه (سرشاخه زنی):
در این روش فقط بخشی از شاخه حذف میشود. این روش باعث تحریک رشد جوانه های درخت میشود. در سالهای اولیه که هرس و تربیت نهال انجام میشود، سرشاخه زنی برای تشکیل فرم مناسب درخت انجام میشود، ولی پس از دادن میوه در سال اول سرشاخه زنی بسیار کمتر انجام میشود و بیشتر شاخه ها را حذف میکنند. در درخت هلو سرشاخه زنی باعث تحریک رشد شاخه های یکساله و تشکیل جوانه های گل میشود.
تأثیر هرس بر بهبود عملکرد درختان میوه
براساس هدف هرس میتوان قسمتهای مختلف گیاه مانند شاخه، ریشه، برگ، پوست، گل و میوه را به طور کامل و یا جزئی حذف کرد. حذف هر یک از این اندامها روی رشد و نمو و میوه دادن گیاه در همان سال هرس و گاهی در چند سال بعد اثرهای زیادی برجا میگذارد.
هرس ریشه
هرس ریشه باعث جذب آب و هورمونهای مؤثر بر رشد درختان میوه میشود. وجود تعادل بین حجم ریشه با شاخه ها برای رشد و میوه دادن درختان لازم است. در صورت عدم تعادل رشد درختان به کندی پیش میرود و بیماریها و آفات گسترش پیدا میکنند.
هرس برگ
هرس برگ را در تابستان انجام میدهند. گاهی در مورد گیاهانی که رشد زیاد و شاخه های متراکم دارند، به کار گرفته میشود تا نور بیشتری به قسمتهای مرکزی شاخه ها بتابد و میوه از کیفیت بهتری برخوردار شود و خوشرنگتر و بزرگتر شود.
هرس پوست
هرس پوست در تابستان انجام میشود. این هرس برای تقویت شاخه های بارده، تبدیل شاخه های رویشی به زایشی، افزایش قدرت شاخه ها بسیار مؤثر است
هرس گل و میوه
این هرس از اول بهار یعنی زمان شکوفایی گلها تا زمانی که میوه ها به قطری حدود ۱ سانتیمتر میرسند، میتواند انجام شود. هدف از هرس گل و میوه، تنظیم مقدار میوه درخت متناسب با قدرت آن میباشد (۲ و ۳).
نکات مهم
-درختان به طور معمول در بهار، بعد از هرس که مقداری از شاخه ها و جوانه های خود را از دست داده، نیروی ذخیره خود را صرف رشد جوانه های باقیمانده میکنند و جوانه هایی که در شرایط معمولی ممکن بود رشد نکرده و به حالت خفته در آینده تبدیل به شاخه میشوند. این شاخه ها باعث تولید شاخه های زیاد و متراکم شدن آنها میشود. در چنین حالتی باید تعدادی از این شاخه های جدید را در زمستان سال بعد به طور کامل حذف کرد و تعدادی را سرزنی کرد.
– هرگاه درختی چند سال هرس نشده باشد و به هرسی شدید نیاز داشته باشد این کار باید در مدت چند سال انجام شود و به تدریج درخت به شکل و اندازه دلخواه درآید. هرس شدید ناگهانی باعث میوه ندادن یا کاهش روند میوه دهی تا چند سال شود.
– در هنگام هرس باید ابتدا شاخه هایی حذف شوند که با تنه و یا شاخه متصل خود زاویه بسته تری دارند، و در نتیجه ضعیفتر هستند، حذف شوند. همچنین شاخه هایی که که با تنه درخت زاویه ۹۰ درجه داشته باشد، قویتر است و میوه های با کیفیت تری تولید میکند (۲ و ۳).
نتیجه گیری
هرس کردن یکی از موارد مهم برای مدیریت باغ درختان میوه میباشد. درختان میوه برای رشد و میوه دادن نیاز به هرس دارند. این کار باید براساس نیاز هر درخت انجام شود. دقت کنید که برای انجام این کار در باغ خود حتماً از قبل با کارشناسان کشاورزی مشورت کنید.
سال آوری: باردهی نامنظم درختان را سال آوری میگویند. یعنی در یک سال محصول افزایش و در سال دیگر محصول به شدت کاهش می یابد.
منابع
۱-اصول نوین باغبانی. مرتضی خوشخوی. انتشارات دانشگاه شیراز. ۱۳۹۳.
۲- مبانی تربیت و هرس درختان میوه معتدله. مجید راحمی و مهدیه غلامی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. ۱۳۹۱.
۳-هرس درختان میوه. آناهیتا طاهرخانی. انتشارات تحقیقات آموزش کشاورزی. ۱۳۹۴.