نقش کرمهای خاکی و میکروارگانیسمها در بهبود خاک
نویسنده: صفیه عرب
کرمهای خاکی
کرم خاکی چیست؟ پایه و اساس سیستم غذایی خوب و محصولات سالم و با کیفیت منشاء اصلی آن خاک سالم است. برای داشتن یک خاک سالم و غنی باید کارهای مناسبی انجام گیرد. کرم خاکی به عنوان یک عامل مهم نقش مؤثری در بهبود و حاصلخیزی خاک دارد. این گونه کرمها در بهبود خواص فیزیکی، شیمیایی و مکانیکی نقش کلیدی دارند.
کرمها عامل مهمی برای تشکیل خاک و چرخه عناصر غذایی میباشند. یکی از کارکردهای اولیه کرم خاکی در کشاورزی، تقویت ساختار خاک از طریق فعالیتهای حفاری است. فضولات کرم خاکی نیز به علت آهکی بودن باعث حاصلخیزی خاک میشود. حتی تخمهای کرم خاکی حاوی مواد معدنی هستند که باعث تقویت خاک میشوند. این کرمها به اندازه وزنی که دارند خاک میخورند و بیرون میدهند که این خاک کود مقوی برای گیاه است.
کرمها در تغییر بافت خاک دخالت دارند معمولاٌ خاکهایی که به وسیله کرمها خورده شده دوباره از دهان بر میگردند دارای ذرات کوچک و نرمتر از خاک اصلی هستند در مورد یک نوع خاک شنی که مورد بررسی قرار گرفته بود مشاهده شد که ذرات فرو برده شده پس از برگردانده شدن قطری کمتر از ۲/۰ میلیمتر داشته است (۱).
نقش کرمهای خاکی در بهبود کیفیت خاک
وجود کرم در خاک یک نشانه خوب است زیرا همه گونه های کرم خاکی به کیفیت خاک کمک میکنند. کرمهای خاکی بزرگترین عضو خاک از نظر وزن هستند. و این گونه کرمها منافع زیادی دارند. حدود ۶۰۰۰ گونه کرم خاکی وجود دارد که به ۳ دسته تقسیم میشوند: دسته اول در سطح مواد آلی هستند، دسته دوم در لایه های بالایی خاک هستند که در خاک حرکات جانبی انجام میدهند و دسته سوم در قسمتهای عمیق خاک زندگی میکنند که برای تغذیه به سطح خاک می آیند.
وقتی در مزارع کرم خاکی وجود داشته باشد بهتر است که زمین را شخم نزنیم زیرا شخم زدن جمعیت کرمهای خاکی را به شدت کاهش میدهد. هر چقدر مزارع تعداد زیادی کرم داشته باشد سبب میشود تا حاصلخیزی خاک افزایش پیدا کند. کرمها منافذ خاک را باز میکنند و نفوذ آب به خاک راحتتر میشود و مواد آلی که در سطح خاک وجود دارند به وسیله حرکت کرمها به لایه های عمیقتر خاک منتقل میشود.
تغذیه کرمهای خاکی
کرمها از پسماند گیاهان (ریشه های مرده، برگها، سبزه ها و کودها) تغذیه میکنند. تحقیقات انجام شده نشان میدهد که خاکهایی که کرمها در آن ها زندگی میکنند چهار برابر بیشتر از سطح خاکهای دیگر فسفر آزاد میکنند زمانی که کرمها از خاک عبور میکنند سطح نیتروژن، پتاسیم و کلسیم را تا حد زیادی در آن افزایش میدهند همچنین وجود کرمهای خاکی در خاک باعث میشود بسیاری از مواد مغذی برای گیاه قابل دسترس باشد (۲).
نقش میکروارگانیسمها در بهبود کیفیت خاک
خاکهای حاصلخیز مملو از میکروارگانیسمها هستند. میکروارگانیسمها شامل انواع مختلفی هستند:
باکتری
اکثر میکروارگانیسمهای موجود در خاک باکتریها هستند. تعداد کمی از ارگانیسمهای خاک به عنوان آفت شناخته میشوند. میکروارگانیسم های خاک به باکتریها، اکتینومیستها، قارچها، جلبکها، تک یاخته ها و ویروس ها جلبکهای سبز آبی و نماتدها طبقه بندی میشوند. باکتریها تک سلولی هستند هر قاشق چای خوری خاک مرطوب دارای یک میلیارد باکتری است.
اکتینومیست
اکتینومیستها ارتباط تکاملی بین باکتریها و قارچها هستند. اکتینومیستها منبع چندین داروی درمانی هستند و در بازیافت مواد آلی از طریق تولید آنزیم بسیار مهم هستند.
قارچ
قارچها توانایی تجزیه مواد مغذی را دارند که دیگر میکروارگانیسمها قادر به انجام این کار نیستند. قارچها این مواد مغذی تغذیه شده را در داخل خاک پخش میکنند و سایر میکروارگانیسمها از آنها استفاده میکنند.
جلبک
جلبکها نقش مهمی در حفظ حاصلخیزی خاک دارند. در واقع جلبکها به افزایش ظرفیت آب نگهداری خاک برای مدت طولانی‌تر کمک میکنند. به خرد شدن سنگها و تشکیل ساختار خاک کمک میکنند. جلبکها با اتصال ذرات خاک به عنوان یک ماده چسبنده از فرسایش خاک جلوگیری میکنند.
تک یاخته
تک یاخته ها در واقع تک سلولی و بی رنگ هستند اندازه آنها از چند میکرومتر تا چند میلیمتر میباشد و در برابر شرایط نامطلوب مقاومت زیادی دارند و تک یاخته ها با مصرف باکتریها که به تبدیل نیتروژن آلی خاک به آمونیوم کمک میکند، نقش حیاتی در میکروبیولوژی خاک ایفا میکنند.
جلبک سبز آبی
جلبک سبز آبی در خاکهای مرطوب مختلف، عمدتاً در اطراف ریشه‌های گیاه در یک پیوند همزیستی یافت میشوند. وجود این جلبکها در خاک بسیار مهم هست زیرا نیتروژن و کربن رادر خاک تثبیت میکند.
ویروس
ویروسها یکی دیگر از میگروارگانیسمهای موجود در خاک هستند که میتوانند با آلوده کردن ارگانیسمهای بیماریزا برای گیاهان مفید باشند.
نماتد
نماتدها بیشتر در لایه بالایی خاک قرار دارند و از میکروارگانیسمهای زنده موجود در خاک تغذیه میکنند. از نظر ظاهر کرمهای گردی هستند که در خاک حرکت میکنند. نماتدها نقش مهمی در تأمین نیتروژن برای رشد گیاه دارند (۳).
نقش کرمهای خاکی در تولید کود (ورمی کمپوست)
ورمی (کرم خاکی) و کمپوست (کود آلی) نوعی کود آلی است که از فعالیت کرم خاکی حاصل میگردد. تولید ورمی کمپوست فرآیندی نیمه هوازی است (حدود ۸۰ درصد رطوبت) که توسط گونه‌ای خاص از کرمها، قارچها و باکتریها انجام میشود. همچنین مواد حاصل از بستر رشد کرم بوده که پس از دفع مواد زائد از دستگاه گوارش کرم در محیط باقی میماند. ورمی کمپوست، مجموعه ای از فضولات کرم به همراه مواد آلی تجزیه شده و نیز اجساد کرمهاست که برای گیاه ارزش غذایی فراوان دارد (۴).
نتیجه گیری
کرمهای خاکی از مهمترین میکروارگانیسمهای خاک هستند که هم به صورت مستقیم و غیر مستقیم از طریق فعل و انفعالات با پوشش گیاهی، تجزیه ماده آلی را تحت تأثیر قرار میدهند. از مدفوع کرم خاکی تی کمپوست و ورمی واش تهیه میکنند که تی کمپوست نوعی کود مایع غنی است که کاملاً ارگانیک و سازگار با محیط میباشد و ورمی واش سمی ارگانیک است که بسیار مؤثر در دفع آفات نباتی میباشد. کرمهای خاکی با زیر و رو کردن خاک سبب بهبود ساختمان خاک میشوند که این عمل باعث فرآیند اکسیژن رسانی به خاک میشوند و سهم زیادی در باروری اکوسیستم خاک دارند (۵).
منبع
۱- نقش کرم خاکی و قارچ میکوریزا بر عملکرد علوفه شبدر برسیم. امیر قلاوند و همکاران. ۱۳۸۷. نشریه: پژوهش و سازندگی.
۲- تأثیر کرم خاکی در تجزیه ماده آلی و چرخه عناصر غذایی در خاک جنگل. سمیرا بیرانوند و همکاران. ۱۳۹۲. اولین همایش سراسری کشاورزی و منابع طبیعی پایدار.
۳- ارزیابی برخی شاخصهای زیستی خاک در حضور میکروارگانیسمهای محرک رشد گیاه و آلودگی کادمیومی خاک. سولماز کاظم علیلو و همکاران. ۱۳۹۲. نشریه: تحقیقات آب و خاک ایران.
۴- ورمی کمپوست، ابزاری برای تحقق کشاورزی زیستی. کمال نواصر و همکاران. ۱۳۹۵. همایش ملی مکانیزایسیون و فناوری های نوین در کشاورزی.
۵- تأثیر فعالیت کرم ورمی کمپوست و بقایای آلی مختلف بر برخی خواص شیمیایی خاک و شاخصهای رشد گیاه ذرت. میر حسن رسولی صدقیانی و همکاران. ۱۳۹۴. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی علوم آب و خاک.