نماتدها در کشاورزی
نویسنده: انسیه اسماعیلی
نماتد چیست؟
نماتد (Nematode) در لغت از دوکلمه یونانی به معنای “نخ” و “مانند” تشکیل شده است.
نماتدها جانوران میکروسکوپی و نخ مانند هستند که در ظاهر کرمی شکل هستند ولی ماده برخی از آنها ممکن است متورم و باد کرده باشد، اما از نظر طبقهبندی موجودات‌زنده، با کرم‌های حقیقی تفاوت دارند. همچنین درکل در شاخه‌ای مجزا قرار می‌گیرند.(۱)(۳)
نماتدهای انگل گیاهی نماتدهایی هستند که از گیاهان تغذیه می‌کنند. در ادامه به انواع نماتدها اشاره شده است. بیشتر نماتدهای انگل گیاهی با چشم غیر مسلح دیده نمی‌شود و نیمه شفاف هستند اما کرم‌ها بزرگتر هستند و پوستی غیرشفاف دارند.
بیشتر نماتدها به‌صورت آزاد در آب های شیرین یا شور و یا در خاک زندگی می‌کنند که از باکتری‌ها، گیاهان و جانوران خیلی ریز دیگر تغذیه می‌کنند. همچنین تعداد زیادی از آنها به صورت انگل به انسان و حیوانات حمله می‌کنند که می‌توانند بیماری‌های مختلف و خطرناکی را به‌وجود بیاورند. نماتدهای انگل گیاهی که از گیاهان زنده تغذیه می‌کنند دارای استایلت(stylet) هستند که با آن مواد غذایی خود را از گیاه تأمین می‌کنند و باعث ایجاد انواع بیماری‌های گیاهی در سراسر جهان می‌شود.(۱) استایلت بخش‌های دهانی سوزنی شکل است.
خسارت و میزبان
نماتدهای انگلی گیاهی از اهمیت قابل توجهی در سراسر جهان برخوردار هستند اثرات مخرب آنها بر محصولات زراعی به‌قدری زیاد است که خسارت اقتصادی به دنبال دارد.(۴)
نماتدهای انگل گیاهی به سه صورت انگل سطحی(ectoparasitic nematodes)، نیمه داخلی(semi-endoparasitic nematodes) یا داخلی(endoparasitic nematodes) از میزبان خود تغذیه می‌کند.(۲) نحوه‌ی دسته بندی این نماتدها براساس موقعیت‌های زیستی آنها است که به ترتیب بدون ورود به بافت گیاه و در تماس نزدیک با سطح ریشه، فقط با ورود سر و گردن نماتد داخل ریشه، با ورود کامل به داخل ریشه یا بافت گیاهی به تغذیه و زندگی می‌پردازند. نماتدها میزبان‌های گیاهی زیادی دارند که شامل همه غلات، بقولات، موز، نارگیل، سیب زمینی، چغندرقند، نیشکر و… می‌شود.(۱) بسته به نوع نماتد و شرایط اقلیمی، خسارت بالایی را می توان در بعضی محصولات مشاهده کرد.
تقریبا همه‌ی نماتدهای انگل گیاهی، بخشی از زندگی خود را در خاک هستند و از سطح ریشه‌ها یا ساقه‌های زیرزمینی تغذیه می‌کنند. دمای خاک، رطوبت و تهویه در زنده ماندن و حرکت نماتدها در خاک تاثیر دارد. در ۱۵-۳۰ سانتیمتری عمق خاک میتوان نماتدهای بیشتری یافت اما در کنار ریشه‌های گیاهان حساس می‌توانند تا عمق بیشتری زندگی کنند. (۱)
نکته جالب در مورد بعضی از نماتدها این است که تخم های آنها فقط در حضور ماده‌ای که از ریشۀ گیاه میزبان ترشح می‌شود تفریخ می‌شود. مانند نماتد سیست سیب زمینی که لاروهای این نماتد در اثر ترشحات ریشه تفریخ می‌شوند.
تفریخ شدن در مورد نماتدها به معنای بیرون آمدن لارو از داخل تخم است.
انتشار
انتشار نماتدها به این‌صورت است که خود قادر به حرکت در خاک‌های مرطوب هستند همچنین با وسایل کشاورزی، آبیاری، آب زهکش‌ها، پای حیوانات و پرندگان و طوفان خاک در مناطق محلی منتشر می‌شوند. اما راه انتشار در مسافت های طولانی بوسیله‌ی انتقال فراورده‌های کشاورزی و نهال است.(۱)
چرخه‌ی زندگی
نماتد در مکان‌های مناسب تخم‌های خود را قرار می‌دهد و سپس تخم‌ها تفریخ می‌شوند و نماتد غیربالغ از آنها خارج می‌شود و سپس در طی پوست‌اندازی بالغ شده و به نماتد نر یا ماده تبدیل می‌شوند. تغذیه از میزبان از همان سن لاروی صورت می‌گیرد که اگر میزبان مناسبی پیدا نکنند ممکن است از گرسنگی بمیرند.(۶) پس میتوان از این ویژگی نماتدها با استفاده از کاشت گیاهان غیرمیزبان(وابسته به نوع نماتد، گیاهان غیرمیزبان متفاوت هستند اما برای مثال میتوان به گل داوودی و گل جعفری که از آنها برای کنترل نماتد استفاده می‌کنند، اشاره کرد.) علیه آنها استفاده کرد.
نشانه‌های آلودگی به نماتد
آلودگی نماتدها به صورت نشانه‌هایی روی ریشه‌ها و بخش‌های هوایی گیاهان نمایان می‌شود. در ریشه به صورت زخم ریشه، گره ریشه، انشعابات زیاد ریشه، آسیب نوک ریشه و سیست cyst(نماتد مرده‌ی ماده همراه با صدها تخم ) روی ریشه دیده می‌شود. نشانه های بخش هوایی گیاه نیز به صورت کاهش رشد، نشانه‌های کمبود موادغذایی مثل زردی شاخه‌ها و برگ‌ها، پژمردگی زیادازحد، کاهش محصول و کیفیت نامطلوب بروز می‌کند.(۵)
نماتدهای خسارت‌زا در ایران
نماتدهای بسیار زیادی در ایران موجب خسارت اقتصادی می‌شوند در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:
- نماتد ریشه‌گره‌ای(Root knot nematode). این نماتدها روی ریشه محصولات زیادی اعم از سبزیجات، محصولات باغی، زراعی و … گره ایجاد می‌کند.
- نماتد سیست طلایی سیب‌زمینی(Golden cyst nematode) باعث کاهش مقدار ریشه و همچنین ایجاد سیست‌های کوچک طلایی تا قهوه‌ای رنگ می‌شود. در آلودگی‌های شدید با کوتولگی و اختلالات رشدی گیاه مواجه می‌شویم. در مزارع آلوده گیاهان کم رشد و رنگ‌پریده به صورت لکه‌هایی مشاهده می‌شوند. این گیاهان غدۀ سیب‌زمینی کوچک‌تر و کمتری تولید می‌کنند.
- نماتد سیست غلات( Cereal Cyst nematodes) ایجاد سیست روی ریشه می‌کند و همچنین موجب ازدیاد ریشه‌های فرعی می‌شود.
- نماتد سیست چغندرقند(Cyst nematode) باعث ایجاد دسته هایی از گیاهان جوان پژمرده در مزرعه می‌کند و مابقی علائم مانند بقیه نماتدهای مولد سیست می‌باشد.
- نماتد زخم زا(Root lesion nematode) روی غلات، سبزی‌ها، درختان‌میوه و بسیاری از زینتی‌ها. گیاهان آلوده کوتاه و رنگ‌پریده به‌نظر می‌رسند.معمولا چندگیاه در کنارهم آلوده می‌شوند و از دور به صورت لکه ای در مزرعه دیده می‌شود. خسارت ناشی از این نماتدها شامل کاهش ریشه براثر ایجاد زخم در ریشه‌های جوان است که به دنبال آن پوسیدگی بافت‌های آلوده در اثر قارچ‌ها و باکتری‌ها ایجاد می‌شود.
- نماتد مرکبات(Citrus nematode) موجب کاهش رشد و زردی برگ‌ها می‌شود که درپی آن ریزش برگ‌ها اتفاق می‌افتد. این نماتد باعث می‌شود سرشاخه‌ها بمیرند و درکل میزان محصول تا سطح غیرسوددهی کاهش می‌یابد.
- نماتد خنجری(Dagger nematode) انگور علائمی در ریشه و اندام هوایی می‌تواند ایجاد کند. روی ریشه ما گره‌هایی مشاهده می‌کنیم. همچنین رشد بیش‌ازحد ریشه‌های فرعی قابل توجه است. کم شدن رشد، زردی، پژمردگی و کاهش محصول از دیگر علائم آن است. این نماتد می‌تواند بیماری‌های ویروسی را نیز انتقال دهد.
نماتد زخم زا همان نماتد زخم زا چای است.
روشهای کنترل
کنترل این آفات گیاهی امری ضروری است. با توجه به ممنوعیت یا محدودیت استفاده از بسیاری از نماتدکش‌ها، روشهای جایگزینی برای کنترل نیاز است. این روشها باید مبتنی بر طبقهبندی و زیستشناسی نماتدها باشد.(۴) برخی نماتدها نشانه‌های واضحی در ریشه ایجاد نمی‌کنند. برای شناسایی آنها باید از خاک و ریشه نمونهبرداری شود و نمونهها در آزمایشگاه بررسی شوند.
روشهای عمومی کنترل
- زراعی: استفاده از نهال غیرآلوده به نماتد، رعایت تناوب زراعی، آیش گزاری(به معنای نکاشتن محصولی در طی یک یا چند فصل زراعی)، کاشت گیاهان تله مثل گل جعفری، خردل، تاج‌ریزی، گل داوودی و….
- بیولوژیکی: به کاربردن ارقام مقاوم، اضافه‌کردن مواد آلی به خاک، استفاده از باکتری‌ها و قارچ‌های علیه نماتدها
- فیزیکی: شخم‌زدن خاک، آفتاب‌دهی، غرقاب‌کردن خاک
- شیمیایی: استفاده از انواع نماتدکش‌ها(واپام، ولوم، متام سدیم، فوستیازیت، نماکوب و تریگو …)(۷)
روشهای پیشگیری و کاهش جمعیت همان روشهای عمومی کنترل است که به نحوه دیگری دسته بندی شده است و توضیحات بیشتر آن به نگارش مقاله‌ی دیگری احتیاج است.
منابع
- بیماری شناسی گیاهی، جرج ان. اگریوس، آییژ،۱۳۸۹. (ترجمه)
- نماتدهای انگل گیاهی ایران، رضا قادر و همکاران، مرجع علم با همکاری انجمن نماتدشناسی ایران، ۱۳۹۷.
- Nematology 101 Super Course: Unit One: Introduction and History, Jonathan David Eisenback et al., Mactode Publications, 2022.
- Plant nematology, Perry, R.N.,CABI, 2013.
- Plant and Nematode Intraction, Barker et al.,ASA, CSSA, SSA publishers, 1998.
- Introduction to plant nematology, Dropkin, V.H.,Wiley,1980.
- Integrated Nematode Management, Richard A. Sikora et al., CABI, 2021.