گرده افشانی نخل خرما: ۵ راز موفقیت در تولید رطب باکیفیت

نویسنده: مریم نراقی

مقدمه

گرده افشانی یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مراحل در کشت و پرورش نخل خرما به شمار می‌رود. این فرآیند نه‌تنها برای تولید میوه ضروری است، بلکه تأثیر بسزایی بر کیفیت نهایی خرما دارد. درختان نخل خرما دوپایه هستند؛ یعنی درختان نر و ماده جدا از هم قرار دارند و برای تولید میوه نیاز است که گرده از درخت نر به درخت ماده منتقل شود. گرده افشانی صحیح و به‌موقع می‌تواند بر ویژگی‌هایی همچون طعم، اندازه، رنگ و حتی زمان رسیدن میوه تأثیرگذار باشد. در این مقاله، به بررسی دقیق فرآیند گرده افشانی، اهمیت انتخاب درختان نر مناسب، و روش‌های جدید مکانیزه در گرده افشانی نخل خرما پرداخته می‌شود.

گرده افشانی در نخل خرما

متاکزینیا

گرده افشانی در نخل خرما، به دلیل ویژگی‌های خاص این گیاه، یکی از مراحل حساس و حیاتی در تولید خرما است. یکی از این ویژگی‌ها که اهمیت زیادی دارد، تأثیر گرده افشانی بر کیفیت و زمان رسیدن میوه است. این تأثیر که به خواص متاکزینیا معروف است، نشان می‌دهد که گرده نخل نر می‌تواند بر روی کیفیت میوه و زودرس شدن آن اثر بگذارد. به همین دلیل، گرده افشانی صحیح و به موقع بسیار مهم است.

پولن یا گرده نخل

پولن یا گرده نخل نر نه‌تنها برای تشکیل میوه ضروری است، بلکه ویژگی‌های دیگری مانند اندازه، شکل، طعم و زمان رسیدن میوه را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. این فرآیند به گونه‌ای است که اگر از گرده‌های نر زودرس استفاده شود، میوه زودتر می‌رسد و در صورتی که از گرده‌های دیررس استفاده شود، زمان رسیدن میوه به تعویق می‌افتد. به همین دلیل، انتخاب گرده مناسب می‌تواند تأثیر مستقیمی بر کیفیت محصول نهایی داشته باشد.

پولن نخل به معنای گرده‌هایی است که از گل‌های نخل نر تولید می‌شوند. درختان نخل خرما دوپایه هستند، یعنی درختان نر و ماده جداگانه وجود دارند و برای تولید میوه در درختان ماده، باید گرده (پولن) از درختان نر به گل‌های ماده منتقل شود. این فرآیند همان گرده افشانی است.

اثر پولن روی کیفیت و زودرس کردن میوه به این معناست که گرده‌های نخل نر می‌توانند نه تنها باعث تلقیح و تشکیل میوه شوند، بلکه ویژگی‌های خاصی نیز در رشد و رسیدن میوه ایجاد کنند. به این ویژگی، متاکزینیا[۱] می‌گویند. متاکزینیا به این موضوع اشاره دارد که گرده افشانی می‌تواند بر ویژگی‌هایی مثل اندازه، شکل، رنگ، طعم و حتی زمان رسیدن میوه خرما تأثیر بگذارد. درواقع، گرده نخل نر از نظر ژنتیکی ممکن است بر برخی از خصوصیات فیزیکی و کیفیتی میوه اثرگذار باشد.

برای مثال، اگر از گرده‌های نخل نری استفاده شود که به‌طور طبیعی ویژگی زودرسی دارند، می‌تواند باعث شود که میوه‌های درخت ماده هم زودتر از زمان معمول خود برسند. برعکس، اگر گرده نخل نری دارای ویژگی دیررسی باشد، ممکن است رسیدن میوه‌ها در درخت ماده به تأخیر بیفتد.

بنابراین، انتخاب گرده مناسب و زمان درست گرده افشانی می‌تواند تأثیر مستقیمی بر کیفیت و زمان رسیدن میوه داشته باشد. به همین دلیل است که کشاورزان و نخلکاران با دقت درختان نر و ماده را برای گرده افشانی انتخاب می‌کنند تا به بهترین نتیجه دست یابند.

اهمیت مهارت در گرده افشانی

گرده افشانی در نخل خرما نیاز به دقت و مهارت بالایی دارد. نخلکار (کشاورز خرما) باید بتواند زمان دقیق گل‌دهی درختان نر و ماده را تشخیص دهد تا فرآیند گرده افشانی به درستی انجام شود. یکی از مشکلات رایج در گرده افشانی، تفاوت زمان گل‌دهی در واریته‌های مختلف نخل است. درختان نر و ماده معمولاً در زمان‌های متفاوتی گل می‌دهند و اگر این تفاوت به‌درستی مدیریت نشود، ممکن است گرده افشانی به‌درستی انجام نشود و محصول نهایی کاهش یابد.

حل مشکلات با استفاده از پاجوش

خوشبختانه در نخل خرما، ازدیاد درختان اغلب از طریق پاجوش انجام می‌شود. پاجوش به جوانه‌هایی گفته می‌شود که در اطراف پایه درخت مادر رشد می‌کنند و تمامی ویژگی‌های درخت مادر را حفظ می‌کنند. این روش باعث می‌شود که بسیاری از مشکلات مربوط به تفاوت‌های ژنتیکی و زمان گل‌دهی درختان نر و ماده تا حد زیادی کاهش یابد.

انتخاب درختان نر مناسب

یکی از نکات مهم در گرده افشانی نخل خرما، انتخاب درختان نر مناسب است. برای اینکه گرده افشانی موفق باشد، باید درختان نری انتخاب شوند که زمان باز شدن گل‌های آنها با زمان گل‌دهی درختان ماده هماهنگ باشد. برای مثال، در منطقه شادگان خوزستان، نخل‌های نری به نام “غنامی” وجود دارند که به دلیل سازگاری با رقم “قنطار”، اغلب برای گرده افشانی این واریته استفاده می‌شوند. اما همین نخل نر ممکن است در سایر مناطق برای واریته‌های دیگر نیز به‌خوبی عمل کند.

برای موفقیت در گرده افشانی، باید درختان نر به سه دسته تقسیم شوند:

۱- نرهایی که زودرس هستند و برای درختان خرمای زودرس مناسب‌اند.

۲- نرهایی که زمان رسیدن میوه‌هایشان متوسط است و برای خرماهای میان‌رس کاربرد دارند.

۳- نرهای دیررس که برای خرماهای دیررس استفاده می‌شوند.

میزان گرده و روش گرده افشانی

در حال حاضر، هنوز آزمایش‌های کاملی برای بررسی ویژگی‌های گرده نخل‌های نر انجام نشده است، اما یک اصل کلی این است که گل‌های نر گرده‌دار را باید به درختان ماده تلقیح کرد و از میزان گرده‌ای که هر خوشه ماده نیاز دارد، آگاهی داشت. برای انجام گرده افشانی، یک خوشچه از گل نر را در میان خوشه گل ماده قرار می‌دهند. اگر مقدار گرده کم باشد، برخی از گل‌های ماده بدون تلقیح باقی می‌مانند و در نتیجه میوه‌دهی کامل نخواهد بود.

برای تضمین موفقیت گرده افشانی، نخلکاران معمولاً ترکیبی از درختان نر زودرس، میان‌رس و دیررس را در نخلستان‌های خود می‌کارند. این ترکیب باعث می‌شود که گرده افشانی در زمان‌های مختلف و برای انواع مختلف خرما به‌درستی انجام شود. در برخی موارد، نخلکاران گل‌های نر را بریده و در اتاق‌های تاریک آویزان می‌کنند تا فرآیند بازشدن گل‌ها به تأخیر بیافتد و برای گرده افشانی درختان دیگر گرده کافی فراهم باشد.

تعداد درختان نر مورد نیاز

براساس آزمایش‌ها و تجربیات به‌دست‌آمده، حدود ۵ تا ۱۰ درصد از درختان یک نخلستان باید نر باشند تا فرآیند گرده افشانی به‌درستی انجام شود. این نسبت در کشورهای تولیدکننده خرما نیز رعایت می‌شود و نقش مهمی در بهبود کیفیت و کمیت محصول دارد.

گرده افشانی مکانیزه

در برخی کشورهای تولیدکننده خرما، که نخلستان‌های بزرگ و صنعتی دارند، فرآیند گرده افشانی به‌صورت مکانیزه انجام می‌شود. در این روش، از دستگاه‌های نصب‌شده روی تراکتور برای پاشیدن گرده استفاده می‌شود. قبل از گرده افشانی، آزمایش‌هایی برای سنجش سازگاری گرده با انواع مختلف خرما انجام می‌شود و سپس گرده‌های مناسب خشک و برای گرده افشانی آماده می‌شوند.

در ایران نیز آزمایش‌هایی در این زمینه توسط مؤسسات تحقیقاتی انجام شده و نتایج آنها منتشر شده است. به عنوان مثال، در منطقه جیرفت، پروژه‌هایی برای ساخت دستگاه‌های گرده‌پاش توسط بخش خصوصی آغاز شده و این روش‌ها در حال گسترش هستند.

ذخیره‌سازی و مدیریت گرده نخل نر

گرده نخل نر به دلیل حساسیت بالایی که دارد، باید در شرایط خاصی ذخیره شود تا کیفیت و قابلیت تلقیح آن حفظ گردد. اگرچه گرده افشانی به‌صورت طبیعی انجام می‌شود، اما ذخیره گرده برای استفاده در فصولی که گل‌های ماده کمتر در دسترس‌اند یا زمان مناسب گرده افشانی گذشته است، می‌تواند بسیار مؤثر باشد.

ذخیره‌سازی گرده

گرده‌های نخل نر می‌توانند در دماهای پایین (حدود ۴ درجه سانتی‌گراد) و در محیط خشک تا چند ماه بدون کاهش کیفیت نگهداری شوند. برخی مطالعات نشان داده‌اند که نگهداری گرده در دمای انجماد نیز ممکن است، اما شرایط انبارداری، به ویژه میزان رطوبت محیط، بسیار مهم است. در صورت استفاده از گرده‌های ذخیره‌شده، باید دقت شود که گرده قبل از استفاده به‌درستی و به‌آرامی گرم شود تا از هرگونه شوک حرارتی جلوگیری شود.

کنترل کیفیت گرده

قبل از استفاده از گرده‌های ذخیره‌شده، آزمایش‌هایی برای سنجش قدرت تلقیح آنها ضروری است. این آزمایش‌ها شامل بررسی درصد جوانه‌زنی گرده و قابلیت تلقیح آن‌ها بر گل‌های ماده است. استفاده از گرده‌هایی با کیفیت بالا باعث افزایش نرخ میوه‌دهی و بهبود کیفیت محصول نهایی می‌شود.

مزایای ذخیره گرده

این روش به کشاورزان اجازه می‌دهد که گرده افشانی را به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده و بدون وابستگی به زمان دقیق گل‌دهی درختان نر و ماده انجام دهند. همچنین در مواقع کمبود درختان نر یا هماهنگی نادرست زمان گل‌دهی نر و ماده، ذخیره‌سازی گرده به‌عنوان راه‌حلی مؤثر عمل می‌کند.

این موارد می‌تواند به بهره‌وری بیشتر نخلستان‌ها و بهبود نتایج گرده افشانی در شرایط مختلف کمک شایانی کند.

منابع

Al-Khalifah, N. S., & Askari, E. (2003). Date Palm (Phoenix dactylifera L.) pollen grains: Characterization of size, shape, and ornamentation in relation to quality and effect on fruit set. Saudi Journal of Biological Sciences, ۱۰(۲), ۱۱۳-۱۱۹.

Awad, M. A. (2006). Pollination and bunch management for improving yield and fruit quality of date palms (Phoenix dactylifera L.). Journal of Advanced Agricultural Technologies, ۶(۱), ۷۵-۸۵.

Ibrahim, A. M. (2012). The effects of pollen source on fruit characteristics of date palm (Phoenix dactylifera L.). Agriculture and Biology Journal of North America, ۳(۱۲), ۵۲۰-۵۲۷.

El Hadrami, A., & Al-Khayri, J. M. (2012). Socioeconomic and traditional importance of date palm. Emirates Journal of Food and Agriculture, ۲۴(۵), ۳۷۱-۳۸۵.

Zaid, A., & de Wet, P. F. (2002). Date palm cultivation (No. 156). Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). Chapter 7: Pollination and fertilization of the date palm. FAO Plant Production and Protection Paper 156, 99-114.

Nixon, R. W., & Carpenter, J. B. (1978). Growing dates in the United States. U.S. Department of Agriculture, Agriculture Handbook No. 527, 45-53.

Johnson, D. V., & Al-Khayri, J. M. (2015). Date Palm Genetic Resources and Utilization: Volume 1: Africa and the Americas. Springer.

Mansour, S. R., & Mahfouz, A. E. (2019). Impact of pollen source on fruit set and fruit quality of date palm (Phoenix dactylifera L.) under different environmental conditions. Journal of Agricultural and Crop Research, ۷(۲), ۱۰۸-۱۱۷.

FAO (2020). The Date Palm: Production, Processing, Food, and Medicinal Values. Food and Agriculture Organization of the United Nations.

[۱] Metaxinia