مقدمه

معرفی جنس یاس

گل یاس گیاهی از جنس Jasminum و از خانواده زیتونیان  Oleaceae می‌باشد که در انگلیسی Jasmine گفته می‌شود. در کتاب‌های گیاه‌شناسی و علوم باغبانی واژه‌های یاس، یاسمن و یاسمین به گونه‌های گل یاس گفته می‌شود (۳). گیاهان خانواده زیتون به صورت درخت یا درختچه و گاهی بالارونده می‌باشند. جنس Jasminum spp  دارای بیش از ۱۶۰ گونه است و بیشتر آن‌ها زینتی می‌باشند (۴). یاسمن‌ها‌ به عنوان یک گیاهان فضای آزاد برای پرورش‌دهندگان گل، فضای سبز، صنعت گیاهان معطر و پزشکی گیاهان باارزشی هستند. گیاهان یاسمن در خانه‌ها و باغ‌ها برای اهداف زینتی و گاهی استفاده به‌عنوان گل بریدنی برای ساخت حلقه یا تاج گل استفاده می‌شوند. روش تکثیر گیاهان به روش قلمه و خوابانیدن می‌باشد (۹).

انواعی از گل یاس (Jasminum spp.)

این گونه‌ها در حال حاضر در ایران کشت و کار می‌شوند:

۱- یاس سفید یا یاس معمولی (جنگلی) Jasminum officinale

در زبان انگلیسی به آن  Jasmine و white jasmine poets jasmine گفته می‌شود، و بومی چین و هندوستان است. این گونه گیاهی بالارونده با برگ‌های متقابل که از ۵ برگچه تشکیل شده است. از ابتدای تابستان تا آخر شهریور خوشه‌های گل باز می‌شوند و در اواخر دوره رشد (در زمستان) گل‌های سفید معطر تولید می‌کند (۱).

این گیاه دارای شاخه‌های بلند است و به آسانی از طریق کاشت قلمه‌های سبز در ماسه و در گلخانه از طریق خوابانیدن شاخه تکثیر می‎شود (۲).

۲-  یاس رازقی (یاس عربی) Jasminum sambac

این گیاه دائمی و همیشه سبز است. این گونه بومی شرق آسیا است. برگ‌ها در این نوع یاس نسبتاً پهن و گل‌ها درشت به رنگ سفید و بسیار معطرند. گل‌های آن در اوایل فصل بهار ظاهر می‌شود. تکثیر این یاس از طریق گرفتن قلمه‌های سبز و نیمه‌خشبی و کاشت آ‌ن‌ها در داخل ماسه و در محل گلخانه‌های سرد و یا در شاسی امکان‌پذیر است. از این گیاه برای خوش‌بو و خوش طعم کردن چای استفاده می‌کنند (۳ و ۲).

۳- یاس بنفش یا خوشه‌ای (Jasminum vulgaris (Syringa vulgaris

یاس بنفش گونه‌ای درختچه‌ای و همیشه سبز است که اغلب به روش پیوند روی گونه‌های دیگر (برگ بید) تکثیر می‌شود. گل‌های آن بسیار معطر و خوش‌بو هستند و مقاومت چندانی به سرما ندارند.

پراکنش جغرافیایی

این گیاه بومی جنوب شرق اروپا است که در بقیه نقاط به صورت کاشته شده وجود دارد. یاس بنفش معمولاً در تمام طول سال به گل‌دهی دارد (۳).

۴- گونۀ یاسمن زرد  (Chrysojasminum fruticans) Jasminum fruticans

این گونه به صورت خودرو در شمال ایران از آذربایجان تا خراسان شمالی رشد می‌کند. این گونه دارای برگ‌های متناوب و گل‌های زرد و خوش‌بو است (۳). یاسمن زرد درختچه‌ای همیشه سبز با ساقه‌های زاویه‌دار و برگ‌های سه برگچه‌ای است. گلدهی آن در نیمه اول فروردین آغاز می‌شود و در اواسط خرداد تمام می‌شود.

پراکنش جغرافیایی

پراکنش جهانی این گونه در اروپای شرقی، شمال آفریقا و آسیای جنوب غربی است (۸).

۵- گونۀ یاسمن چمپا Jasminum grandiflorum L

این گونه از گل یاس به نام یاس سلطنتی یا Royal Jasmine  شناخته می‌شود اما در کشور ایران آن‌ را به نام یاس چمپا نیز می‌شناسند. این گونه درختچه‌ای بزرگ و گاهی رونده به صورت پیچک با شاخه‌های شیاردار است. برگ‌های آن متقابل، مرکب با ۵ تا ۷ و گاهی تـا ۱۱ برگچه و  به شکل تخم‌مرغی سرنیزه‌ای و نوک‌دار می‌باشد. گل‌ها معطر، سفید و گاهی در سطح بیرونیدر انتهای برگ قرمزرنگ است.

پراکنش جغرافیایی

پراکنش جغرافیایی این گیاه در ایران، نواحی جنوبی ایران است و در جهان در هند و نواحی هیمالیا رشد می‌کند (۶ و ۷).

۶- یاس پاکوتاه یا یاس ایتالیایی  Jasminum humile L

این گونه که به یاس ایتالیایی معروف است، گیاهی همیشه سبز با شاخه‌های کوچک و ارتفاع ۵/۱متر می‌باشد. برگ‌های آن متناوب ۳تایی و گاهی ۵ تایی، برگچه‌ها تخم‌مرغی، بیضوی تـا مستطیلی و در سطح بالایی سبز تیره و سطح پایینی کم‌رنگ‌تر است. گل‌های آن زرد رنگ و خوش‌بو می‌باشند.

پراکنش جغرافیایی

این گونه بیشتر در مناطق سرد و معتدل رشد می‌کند و در شهرهای کرمان، تهران و کرج بیشتر رویش دارد. در جهان هم در کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان و هند رشد می‌کند. یاس پاکوتاه از زیباترین گونه‌های گل یاس به شمار می‌رود (۶ و ۷).

۷- گونۀ یاسمن زمستانی  Jasminum nudiflorum

یاسمن زمستانی بومی چین است. این گیاه درختچه‌ای خزان‌کننده با شاخه‌های نازک راست یا خمیده و کمانی و شاخه‌های کوچک گوشه‌دار است. برگ‌های آن سه برگچه‌ای، تخم‌مرغی تا مستطیلی و نوک‌دار است. گل‌های آن زرد روشن و تکی می‌باشد.

پراکنش جغرافیایی

این گونه در ایران بیشتر در تهران و مناطق معتدل رشد می‌کند (۶ و ۷).

۸-  گونۀ یاسمن چینی یا زرد درشت Jasminum mesnyi

این گیاه بومی چین و ویتنام است. این گونه گیاهی رونده و گل‌هایی به رنگ زرد دارد. گلدهی این گونه در فصل‌های بهار و تابستان است (۳). این گونه شباهت زیادی به یاسمن زمستانی دارد ولی برگ‌های آن پهن و گل‌های آن درشت‌تر و گاهی پرپر و شکفتن گل به طور معمول با بازشدن برگ همراه است.

پراکنش جغرافیایی

در شمال در هوای آزاد دوام می‌آورد ولی در مناطق سردسیر در زمستان باید در گلخانه نگهداری شود (۶ و ۷).

منابع

• گل‌ها و گیاهان زینتی آپارتمانی (ازدیاد، پرورش و نگهداری). جمشید حکمتی و محمد نبی‌ایلکایی. نشر علم کشاورزی ایران. ۱۳۸۸.
• گلکاری (پرورش گیاهان زینتی ایران). احمد خلیقی. انتشارات رزوبهان. ۱۳۶۴.
• محمدرضا جوهرچی و یاسمین ناصح. لونیسرا جاپونیکا، گیاهی نادیده انگاشته شده در منابع گیاه‌شناسی فارسی و بازنگری یاس‌ها و یاسمن‌های ایران. یافته‌‌های نوین در علوم زیستی. ۱۳۹۹: ۷(۳) :۳۶۳-۳۷۳.
• مقایسه اثر محیط‌های کشت و تنظیم‌کننده‌های رشد گیاهی در پرآوری و ریشه‌زایی یاس چمپا (Jasminum grandiflorum) در شرایط کشت درون شیشه‌ای. ۱۳۸۷ بهنام بهروزنام جهرمی و همکاران. مجله پژوهش در علوم کشاورزی. ۴(۱): ۹۲-۸۳.
• جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران. حبیب‌الله ثابتی. ۱۳۸۷. انتشارات دانشگاه یزد.
• درختان و درختچه‌های زینتی جلد اول. محمد حسین دانشور. انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز. ۱۳
• ویژگی‌های فیلوژنتیک، مورفولوژیک و بیوشیمیایی نژادگان‌های یاسمن (Jasminum spp.). حسن صالحی و همکاران. پایان‌نامه دکترای تخصصی. دانشگاه شیراز. ۱۳۹۳.
• Floral biology of the distylous Mediterranean shrub Jasminum fruticans (Oleaceae). Nordic Journal of Botany 18(2):195 – ۲۰۱.
• Singh, A.K. 2006. Flower crops: Cultivation and management. New India Publishing. 463 p.

• نویسنده: مهناز زهیری