کنه ها

نویسنده: انسیه اسماعیلی

کنه ها

کنه ها Acarina یا Acari به عنوان یکی از بزرگترین و متنوع ترین گروه از رده عنکبوت مانندها هستند که در سراسر جهان یافت می‌شوند. به‌دلیل اهمیت پزشکی و خسارت اقتصادی وارد شده توسط کنه ها، مطالعه آنها دارای اهمیت است. کنه ها می‌توانند ناقل بیماری‌های مهم انسانی و حیوانی باشند(بعد از پشه مقام دوم ناقلین را دارد.).(۱)(۷)

طبقه بندی کنه ها

شاخه بندپایان (Arthropod)

رده عنکبوتیان (Arachnida)

زیررده آکاری (Acari)

پراکنش کنه ها

آفت گیاهی
انگل حیوانات
انگل یا همزیست انسان
آفات خانگی(کنه گردوغبار، کنه انباری)
شکارگر حشرات یا سایر کنه های افت

مضرات کنه ها برای انسان و دامهای اهلی و حیات وحش

ایجاد مسمومیت شدید مثل فلج کنه‌ای، التهاب، حساسیت‌های مربوط به گزش کنه ها
دردناک و طولانی بودن دوره بهبود زخم‌های ایجاد شده توسط کنه ها
ایجاد عفونت‌های ثانویه با میکروب‌های بیماریزا
انتقال بیماری‌هایی نظیر بیماری لایم، آنسفالیت کنه‌ای، جرب(۱)

انواع کنه ها

کنه ها به دو گروه عمده (Anactinotrichida)Parasitiformes و (Actinotrichida)Acariformes تقسیم می‌شوند. که هرکدام از این گروه‌ها به دسته‌های زیادی تقسیم‌بندی می‌شوند. (۷)

گروه بزرگ Ixodida به دو خانواده اصلی یعنی کنه های سخت(Hard Ticks) یا Ixodidae و کنه های نرم و یا Argasidae تقسیم می شوند.

در کنه های سخت یک صفحه پشتی سختی وجود دارد اما کوتیکول در کنه های نرم چرمی شکل و منعطف می‌باشد.(۱)

کنه ها در کشاورزی

زیررده کنه ها دربرگیرنده کنه های گیاهی(Mites) و کنه های دامی(Ticks) است.

کنه ها هم مانند حشرات می‌توانند در محیط‌های آبی و هم خشکی زندگی کنند. برخلاف دیگر عنکبوت مانندها، بسیاری از کنه ها با جانوران دیگر زندگی همزیستی(از همیاری تا انگلی) بسیار نزدیک دارند.(۲) به همین دلیل ممکن است از انواع مهره داران و بی مهرگان به عنوان میزبان استفاده کنند. بیشتر کنه های انگل روی بدن و برخی درون بدن میزبان زندگی میکنند. (۸)

ویژگی‌های ظاهری کنه ها

کنه ها را می‌توان به واسطه ویژگی‌هایی مثل نداشتن شاخک، آرواره‌های بالا و آرواره‌های پایین و وجود چهارجفت پا از حشرات جدا کرد.

۴وجود جفت پا در سنین پورگی و بلوغ و ۳ جفت پا در سنین لاروی. ساختار پا در بین گروه‌های مختلف کنه ها بسیار متغیر هستند و به حرکت یا چسبیدن به سطوح مختلف از جمله میزبان کمک می‌کنند. (۲)

بطور کلی بدن کنه ها طویل و شکل بدن بدین صورت است که طول آن بیشتر از عرض است. کنه ها از اندازه‌های بسیار کوچک چند دهم میلیمتری تا چند سانتیمتری دیده می‌شوند.

کنه های مفید

کنه های پوسیده خوار که در پوسیده کردن بقایای گیاهی در طبیعت نقش دارند.

کنه های تغذیه کننده از علف‌های هرز که عامل کنترل بیولوژیک علیه علف‌های هرز به کار می‌روند.

کنه های شکارگر سایر آفات گیاهی نیز عامل بیوکنترل محسوب می‌شوند.(۹)

برخی کنه ها از آفات زیان آور درکشاورزی هستند که خسارت آن ها در سطح اقتصادی قرار میگیرد. کنه های گیاه‌خوار از مهم ترین آفات گیاهان به ویژه درختان میوه در همه نقاط جهان محسوب می شوند. گونه‌های مختلفی از کنه ها به درختان میوه، جنگلی، زینتی و …. حمله می‌کند که بعضی از آنها به عنوان آفت درجه یک برای آن میزبان شناخته می‌شود.

گونه‌های آفت گیاهی این زیررده از کنه ها

تترانیکید(کنه های تارتن)Tetranychidae

تنویپالپید(کنه های تارتن دروغین)Tenuipalpidae

تارسونمید(کنه های نخی یا سفید)Tarsonemidae

آکارید Acaridae

اریوفید Eriophyidae(2)

کنه های تارتن و تارتن دروغین هنگام تغذیه موجب مرگ سلول‌های گیاهی می‌شوند. نشانه تغذیه آنها به‌صورت لکه‌های بی رنگ، برنزی و قهوه‌ای و در پی آن خشک شدن بوته نمایان می‌شود. کنه های خانواده اریوفیده با ایجاد گال در برگ ها خسارت می‌زنند.(۳)

همچنین علاوه بر خسارت مستقیم کنه ها می توان انتقال بیماری‌های گوناگون ویروسی را نیز جز خسارت‌های غیرمستقیم آنها به شمار آورد.

برخی از کنه ها، انگل جانوران هستند که از خون آنها تغذیه می‌کنند. این انگل‌ها کم و بیش درشت اند و روی بدن حیوانات اهلی، دام ها و پرندگان یافت می‌شوند. علاوه برآزار و اذیت دام ها و حیوانات موجب انتقال بیماری‌های گوناگونی مثل گری و ریزش مو در حیوانات اهلی به ویژه سگ و گربه و در دام ها مثل گوسفند می‌شوند. برخی نیز در لانه پرندگان فعالیت دارند و از پر و پوست بدن آنها تغذیه می‌کنند. که در مرغداری‌ها از افات مهم محسوب می‌شود.(۲)

کنه های دام‌ها

خانواده Ixodidae شامل ۱۴ جنس از جمله Amblyomma، Dermacentor، Haemaphysalis، Hyalomma، Ixodes، Margaropus و Rhipicephalus است.

کنه های پرندگان

Argas, ornithodoros, Hyalomma ,Ixodes, Amblyomma

این کنه ها می‌توانند با مکیدن خون حیوانات، ترشح سم ومواد مضر به داخل خون، انتقال بیماری های متفاوت به دام‌ها اسیب جدی وارد کنند.

استفاده بی‌رویه از سموم آلی کلره علاوه بر ازبین بردن دشمنان طبیعی کنه های زیان آور موجب تحریک تخمریزی کنه هایی مثل کنه تارتن دولکه ای نیز شده که طغیان کنه ها را در پی داشته است.(۲)

کنترل کنه ها

نزدیک کردن اجسام داغ به کنه ها(به دلیل ترک بدن میزبان)
مسدود کردن راه های تنفسی(با استفاده از روغن، وازلین، پارافین طبی)
اغشته کردن کنه ها با مواد بی هوش کننده(کلرفوم، اتر، اتیل استات، بنزن) و سپس جدا کردن آن ها
استفاده از دورکننده هایی مثل دی متیل فتالات، دی اتیل متاتولوآمیدروی پوست و البسه(۱۰)
سمپاشی منازل با محلول روغنی یا حشره کش مانند مالاتیون، نیلد، دیازینون و پروپوکسور(۱۱)
استفاده از سمومی مثل دلتامترین، سیفلوترین و پرمترین(۱۲)
حمام دام‌ها با مالاتیون
رعایت اصول بهداشت و نظافت، سیمان‌کاری دیوارها برای پوشاندن درز و شکاف‌ها، گرفتن شعله افکن روی دیوارها و استفاده از سموم دیازینون، مالاتیون و پروپوکسور از موارد کنترل کنه در مرغداری‌هاست.
در مزرعه می‌توان با استفاده از کفشدوزک ها، سن شکارگر و کنه شکارگر(Phytoseiulus persimilis) به مبارزه بیولوژیک علیه کنه ها پرداخت.

کنه کش‌های اختصاصی

جهت تهیه کنه کش‌های اختصاصی مواد شیمیایی از ترکیبات متفاوت نظیر سولفواسید، sulphones و ترکیبات ارگانوکلره، ترکیبات ازته، مشتقات اسید کربنیک و اسید پروپیونیک برای مبارزه با کنه ها استفاده کردند. اغلب کنه کش های اختصاصی اثری روی حشرات ندارند، لیکن کنه های گیاهخوار را در تمام مراحل رشد اعم از تخم، لارو و بالغ ازبین می‌برند.(۳)

چند مورد از کنه کش های اختصاصی

تترادیفون، دیکوفول، پلکتران، اومایت، اتوکسازول(۳)، نیسورون، اورتوس، ابرون اسپید(۴)، بروموپروپیلات، پروپارژیت(۵)، کنه مایت، منتول و تیمول(۶)

منابع

زیست‌شناسی کنه ها، محمد عبدی گودرزی، انتشارات پیوند مهر، ۱۳۹۲.
کنه‌شناسی(ریخت‌شناسی، زیست‌شناسی و رده بندی)، حسن رحمانی و همکاران،انتشارات دانشگاه زنجان، ۱۳۹۱.
حشره‌شناسی کشاورزی، آفات و کنترل آنها، علی نقی میرمؤیدی، انتشارات طاق بستان، ۱۳۸۲.
تاثیر کنه کش جدید اوبرون اسپید® (۲۴% SC) در کنترل کنه (Acari: Prostigmata) Tetranychus urticae Koch و بررسی باقیمانده آن در خیار گلخانه ای، فریبا اردشیر و همکاران، نشریه نشریه گیاه پزشکی کاربردی، ۱۴۰۱.
بررسی کنه کشی ترکیبات گیاهی و شیمیایی بر کنه زعفران Rhizoglyphu robini در شرایط آزمایشگاهی، فرشته یوسف زاده و همکاران، نشریه زراعت و فناوری زعفران، ۱۳۹۷.
اثر کنه کشی منتول، تیمول و ترکیب آنها روی کنه تارتن دولکه ای، Tetranychus urticae Koch و کنه شکارگر Amblyseius swirskii Athias-Henriot، حمیدرضا صراف معیری و همکاران، کنگره گیاه پزشکی ایران، ۱۳۹۵.
Mites (Acari), Gary R. Mullen et al., Medical and Veterinary Entomology (Third Edition), 2019.
Principle of Acarology, Evans, G.O, CAB international, 1992.
Mites in soil, Walter, D.E. et al., Environmental Science, Biology, 2001.
Tick control, Caron, M.D, 2004.
Medical Entomology for Student, Service, M.W.,
Tick Management Handbook . A integrated guide for homeowners, Stafford, K.C., 2004.