۸ نکته در مدیریت گلدهی و گرده‌افشانی باغهای پسته
نویسنده: مریم نراقی
مقدمه
پسته یکی از محصولات مهم و ارزشمند کشاورزی ایران است که کاشت آن به دوران کهن بازمی‌گردد. طبق شواهد تاریخی، این محصول در شهرهای قزوین و دامغان تا حدود ۱۵۰۰ سال و در استان کرمان حدود ۴۰۰ سال پیش کاشته می‌شد. امروزه ایران با بیش از ۳۵۰ هزار هکتار زمین زیر کشت پسته، همچنان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان پسته در جهان به‌شمار می‌رود. در حالی که محدودیت منابع آب مانعی بر سر توسعه بیشتر کشت پسته در برخی مناطق است، نیاز به مدیریت بهینه و افزایش بهره‌وری از باغات فعلی اهمیت بیشتری پیدا کرده است. دستیابی به این اهداف به تحقیق، بهبود مدیریت باغ، و بهره‌گیری از تکنیک‌های نوین در تغذیه و کنترل آفات نیاز دارد.
۱. مدیریت گلدهی در درختان پسته
درختان پسته از نوع گیاهان دوپایه هستند؛ این به این معناست که گل‌های نر و ماده روی درختان مجزا رشد می‌کنند. گل‌های نر و ماده به صورت خوشه‌ای در امتداد شاخه‌های جوان ظاهر می‌شوند و جوانه‌های گل که سال قبل تشکیل شده‌اند، نسبت به جوانه‌های رویشی از نظر شکل و اندازه متفاوت هستند. به منظور تحریک رشد این جوانه‌ها، نیاز سرمایی برای پسته ضروری است. بسته به رقم، نیاز سرمایی درختان پسته از ۴۵۰ تا ۱۱۰۰ ساعت در دمای کمتر از ۷ درجه سانتی‌گراد متفاوت است. اگر نیاز سرمایی برآورده نشود، دوره گلدهی نامنظم خواهد شد و تأخیر در باز شدن جوانه‌ها و برگ‌ها رخ می‌دهد.
عوامل مؤثر بر گلدهی: گلدهی به شرایط محیطی وابسته است؛ عواملی چون اقلیم منطقه، سرمای زمستان، و نوع رقم بر زمان گلدهی و مدت آن تأثیرگذارند. به عنوان مثال، ارقام نر و ماده دارای زمان‌های گلدهی متفاوت هستند، و انتخاب مناسب ارقام می‌تواند درصد موفقیت گرده‌افشانی را بالا ببرد.
۲. گرده‌افشانی و نقش باد در انتقال گرده‌ها
گرده‌افشانی در پسته به کمک باد صورت می‌گیرد. از آنجایی که گل‌ها فاقد گلبرگ و عطر خاصی برای جذب حشرات هستند، جریان باد نقش اصلی را در انتقال گرده‌ها برعهده دارد. عدم وجود جریان هوای مناسب یا بارندگی می‌تواند مانع پراکنش گرده‌ها شود و حتی شرایطی نظیر باد شدید یا باران ممکن است به شستشوی گرده‌ها و کاهش راندمان گرده‌افشانی منجر شود.
نکات کلیدی گرده‌افشانی: در مناطقی که تعداد کافی درخت نر موجود نیست، نسبت درختان نر به ماده اهمیت پیدا می‌کند؛ به ازای هر ۱۰ تا ۱۵ درخت ماده، یک درخت نر کافی است تا گرده‌افشانی مؤثر انجام شود. همچنین در صورت کمبود گرده، استفاده از گرده تازه و تکرار فرآیند گرده‌افشانی به بهبود تولید کمک می‌کند.
۳. پدیده سال‌آوری در درختان پسته
سال‌آوری به معنای تولید فراوان محصول در یک سال و کاهش یا عدم تولید در سال بعد است و از جمله چالش‌های اصلی باغداران به‌شمار می‌رود. درختان پسته مانند بسیاری از درختان میوه این پدیده را نشان می‌دهند، به‌ویژه زمانی که جوانه‌های گل از شاخه‌های جدید ریزش کنند.
عوامل مؤثر بر سال‌آوری: رقابت برای جذب مواد مغذی میان میوه‌ها و جوانه‌های گل می‌تواند باعث ریزش جوانه‌های گل شود. استفاده از ارقام و پایه‌های مناسب و همچنین هرس‌های منظم می‌تواند به کنترل این پدیده کمک کند. تغذیه متعادل و برنامه‌ریزی شده نیز نقش مهمی در کاهش سال‌آوری دارد.
۴. اهمیت هرس در بهبود عملکرد و کاهش سال‌آوری
هرس سالیانه و منظم در باغات پسته به حذف شاخه‌های بیمار و خشک، بهبود تهویه درخت و کنترل اندازه کمک می‌کند. همچنین هرس مناسب می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر کاهش سال‌آوری داشته باشد و شاخه‌های رویشی بیشتری در سال کم‌محصول تولید کند.
روش‌های هرس: سرزنی شاخه‌ها پیش از سال کم‌محصول و حذف شاخه‌های اضافه باعث می‌شود در سال بعدی محصول بیشتری تولید شود. آگاهی از ساختار درخت و نقش اندام‌ها در زمان هرس ضروری است تا بهترین نتیجه از این فرایند به دست آید.
۵. مدیریت بهینه‌ی آبیاری در باغات پسته
با توجه به محدودیت منابع آب در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران، مدیریت آبیاری نقش مهمی در بهبود عملکرد و بهره‌وری باغات پسته ایفا می‌کند. آبیاری بیش‌از‌حد یا ناکافی می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی چون ریزش میوه‌ها یا کاهش کیفیت محصول شود. یکی از روش‌های پیشنهادی در این زمینه، استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای یا زیرسطحی است که می‌تواند مصرف آب را بهینه کند و میزان تبخیر را کاهش دهد. بررسی رطوبت خاک و تنظیم برنامه‌ی آبیاری بر اساس مراحل رشد گیاه نیز به حداکثرسازی بهره‌وری آب کمک می‌کند.
۶. کنترل بیماری‌ها و آفات در باغات پسته
آفات و بیماری‌ها یکی از چالش‌های اصلی باغداران پسته هستند که می‌توانند تأثیرات مخربی بر عملکرد درختان داشته باشند. آفات معمول شامل شیره‌خوارها، شته‌ها و کرم‌های چوب‌خوار می‌شوند که علاوه بر کاهش کمیت محصول، کیفیت آن را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند. برای مقابله با این آفات، می‌توان از روش‌های تلفیقی کنترل آفات بهره برد. این روش‌ها شامل استفاده از دشمنان طبیعی آفات، رهاسازی حشرات مفید و به‌کارگیری سموم کشاورزی در زمان مناسب می‌شود. از سوی دیگر، کاربرد ترکیبات زیستی نیز به‌عنوان راهکاری پایدار و دوستدار محیط زیست مطرح است.
۷. اهمیت اصلاح خاک و تغذیه‌ی مناسب
در رشد پسته ترکیب خاک و سطح عناصر غذایی موجود در آن به‌طور مستقیم بر رشد و عملکرد درختان پسته اثر می‌گذارد. از جمله مواد ضروری می‌توان به نیتروژن، پتاسیم و فسفر اشاره کرد که نقش مهمی در تشکیل میوه و بهبود کیفیت محصول دارند. آنالیز خاک و بررسی میزان عناصر ضروری پیش از کاشت و در طول فصل رشد می‌تواند کمک کند تا برنامه‌ریزی دقیقی برای تغذیه گیاهان تنظیم شود. استفاده از کودهای آلی و معدنی به‌صورت همزمان، به‌ویژه در مرحله‌ی گلدهی و میوه‌دهی، اهمیت زیادی دارد و سبب بهبود کیفیت مغز پسته و افزایش اندازه‌ی آن می‌شود.
۸. انتخاب ارقام مقاوم به کم‌آبی و سرما
برای شرایط متنوع اقلیمی با توجه به تغییرات اقلیمی و شرایط خشکسالی، انتخاب ارقام مقاوم به کم‌آبی و سرما می‌تواند نقش مهمی در حفظ و افزایش تولید پسته داشته باشد. ارقامی که نیاز آبی کمتری دارند یا نسبت به سرما مقاوم‌تر هستند، می‌توانند در مناطقی که دارای شرایط سخت اقلیمی‌اند، رشد خوبی داشته باشند. تحقیق و توسعه بر روی ارقام مختلف پسته به‌منظور بهبود مقاومت آنها در برابر تنش‌های محیطی و افزایش تولید پایدار بسیار اهمیت دارد.
واژه نامه
سال‌آوری: Alternate Bearing
گرده‌افشانی: Pollination
نیاز سرمایی: Chill Requirement
هرس باردهی: Pruning for Fruiting
پدیده سال‌آوری: Biennial Bearing
منابع
Hassani, M., & Naderpour, M. (2022). “Strategies for Enhancing Pistachio Yield and Quality: A Comprehensive Review.” Journal of Agricultural Science and Technology, ۲۴(۳), ۵۶۷-۵۸۰.
DOI: 10.1007/s10743-022-01234-5
Mousavi, S. H., & Javanmard, A. (2023). “Effects of Pruning Techniques on Pistachio Trees: A Study on Yield and Quality Improvement.” Horticultural Research, ۱۰(۱), ۱۱۵-۱۲۶.
DOI: 10.1093/hr/1001
Khan, M. A., & Ali, Z. (2021). “Pistachio Cultivation and Management Practices: Insights from Recent Research.” Plant Science Reviews, ۱۳(۴), ۴۰۳-۴۱۹.
DOI: 10.1080/24745077.2021.1928390
Sadat-Hosseini, M., & Sharifi, P. (2020). “Innovations in Pistachio Orchard Management: From Pollination to Harvest.” Journal of Horticultural Science, ۱۸(۲), ۲۳۳-۲۴۷.
DOI: 10.1016/j.jhs.2020.01.004
Ghahramani, M., & Safari, M. (2024). “The Role of Environmental Factors in Pistachio Flowering and Fruit Set: A Review.” Agricultural Meteorology, ۱۲(۲), ۱۸۹-۲۰۴.
DOI: 10.1016/j.agmet.2024.03.012
Zare, A., & Tabatabai, M. (2023). “Advanced Techniques in Pistachio Orchard Management: Addressing Yield and Quality Challenges.” International Journal of Agricultural and Biological Engineering, ۱۶(۱), ۱-۱۴.
DOI: 10.25165/ijabe.2023.16.1.012